La Jornada Maya
Oochel José Antonio López
K'iintsil
Martes 26 ti' septiembre, 2017
Ciudad de México
Yaan máake’ láayli’ ma’ táan u éejentik mixba’al p’áat ti’. Láayli’ u tukultiko’ob yaan wa ba’ax ku suut yinkalo’ob, je’el ba’axake’. Ya’abach máako’obe’ jóok’sa’ab ti’ kúuchilo’ob, tia’al u kaláanta’alo’ob, uchak u tíitkubáaj lu’um martes 19 máaniko.
Tu chowak u bejil Roma-Condesa ts’a’aban jejeláas áalbergue’ob tia’al u yáanta’al ya’abach máako’ob noj kaaj. No’oja’an kúuchilo’ob tia’al u wenel máak ba’ale’, mixmáak’ ku p’áatal bul k’iin; ya’ab máake’ ku tukultiko’obe’ beey chéen jump’éel náaye’.
“U p’áatal máak bul k’iin ti’ áalbergue’e, u k’áat u ya’al mixba’al yaan ti’ob”, ku ya’alik Juan José Correa, ti’ u múuch’kabil Fundación Reinventando a México, tu’ux táan u beeta’al múul meyaj yéetel Iglesia Católica Apostólica Ortodoxa de Antioquía, lik’ul jueves máanik tia’al u yantal kex 50 máako’ob, yóok’ol u bejil Tuxpan número 30.
Noj bej tu’ux yaan áalbergue’oba’, jump’éel ti’ le jach k’aschaj uchik u péek lu’um, ja’atskab k’iin yéetel tu taal u yáak’abtale’ jáanil, ba’ale’ láayli’ u yila’al (máaxo’ob k’a’abéet ti’ob áantaj yéetel máaxo’ob ku yáanajo’ob) le kéen áak’abchajak. Walkila’ kúuchilo’obe’ ku k’a’abéetkunsa’alo’ob tia’al u yúuchul janal, je’elel, ichkíil yéetel u jelik u nook’ máak.
Jayp’éel winalo’ob paachile’, Julián tu k’a’abéetkunsaj majan taak’in hipotecario tia’al u manik jump’éel departamento colonia Juárez. Ma’ ts’o’okok mix u bo’oyik wakp’éel winalo’obe’, ba’ale’ ts’o’ok u laj jóok’sa’al máak. Kúuchile’ ti’ p’aatal ti’its Dinamarca yéetel Liverpool, ba’ale’ sajbe’entsil u júutul, le beetik k’áata’ab ti’ máak ka jóok’ok. Jo’oljeak kex sajbe’entsile’, yanchaj jump’éel baatsil séeba’an u jóok’sik u ya’abil u nu’ukul, ka’alikil u na’aksiko’ob ti’ jump’éel nuxi’ kix buuts’.
Juliáne’ tu laj p‘ataj u nu’ukulo’ob. Ba’ale’ sáansamal u suut te’elo’ ts’o’okole’ ku p’áatal junsúutuk tia’al u yilik ma’ u yokolta’ali’. Ma’ táan u yotik ka k’áatchita’aki’, ma’ u k’áat ka táabsa’ak mix ka jóok’sa’an u yoocheli’. “Tsikbalnako’on ts’o’okole’ ka ts’íbitik ba’ax ku k’a’ajal tech”. Talam ba’al, ts’o’okole’ laayli’ ma’ tu yokol tu tuukul ba’ax ucha’an. “Ma’ tin ch’a’anuktik, tak ma’ seen ucha’ake’ tin much’imbáaj janal yéetel in láak’o’ob tin departamento tia’al u k’ajóoltiko’ob, ba’ale’ beora’ mina’anten”.
Je’ex Juliáne’, yaan xan uláak’ máako’ob bul k’in u p’áatalo’ob tu’ux kaja’ano’ob ka’achi. Yaan ya’abach kúuchilo’ob tu’ux jóok’sa’ab máak yóok’ol u bejil Roma yéetel Condesa. Chika’an tu’ux k’aschaja’an kúuchilo’ob, jak’be’en u yila’al láayli’ ma’ júutko’obi’.
Ya’ab máak k’a’abéetkunsik áalbergue’ob, ma’ chéen tukulta’ano’ob tia’al u wenel wa u janal máak. Tukulta’an xan tia’al u ts’a’akal yéetel u je’ets’el u yóol, u beeta’al u che’ej máak wa tak tia’al u beeta’al ba’alts’am. Máaxo’ob ku yáantajo’ob yéetel daminificado’obe’ k’a’anan u seten tsikbalo’ob, ya’ab talamilo’ob ts’o’ok u yilko’ob le beetik k’a’anan u jóok’sik ba’ax ku yu’ubiko’ob”; ku ya’alik Luis de la Rosa, máax jo’olbesik meyajo’ob.
Santiago García, máax jo’olbesik Itaca Films, productora u ts’áamaj jump’éel áalbergue aktáan plaza Río de Janeiro, ku ya’alik ku kaxta’al u yáanta’al máaxo’ob k’a’abéet ti’ob wa ba’ax. Tu yáak’abil sábadoe’ yanchaj 60 u túul máako’ob weeno’ob te’elo’, ichil máaxo’ob ku yáanta’alo’ob yéetel voluntarios. Kúuchil mantats’ u k’a’abéetkunsa’al beey locacióne’, bejla’e’ chuup yéetel colchonetas, teep’el, nook’- Beyxan ku k’a’amal janabe’enba’alo’ob, ts’o’okole’ ku túuxta’al tu’ux k’a’abéet.
