Katia Rejón
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K’iintsil
Jo’, Yucatán
Lunes 18 ti’ agosto, 2017
Xiimbal líik’saj t’aan jbeeta’ab uchik u kíinsa’al Mara Castilla tu lu’umil Puebla, káaj Monumento a la Patria, yóok’ol u noj bejil Paseo Montejo, tak tu k’íiwikil u noj kaajil Jo’. Xoknáal kíinsa’abe’, ku múuch’ul yéetel uláak’ maanal mil 50 feminicidios ts’o’ok u yantal tu noj lu’umil México, lik’ul u ja’abil 2017 táan u yáalkaba’.
Tu súutukil xíimbalile’, táakpaj kex 60 máako’ob, u ya’abile’ ko’olel. Xíimbalnajo’ob tak Plaza Grande, ka’alikil u machmajo’ob ju’uno’ob tu’ux u ku xo’okol ts’íibo’ob je’el bix ¡Ni una menos. Vivas nos queremos!” yéetel “Alerta de género”, beyxan yaan ts’íibo’ob tu’ux ku xo’okol jaytúul ko’olel ts’o’ok u kíinsa’al tu noj lu’umil México, yaan ko’olelo’ob ku k’áatiko’ob ka je’ets’ek a’almaj t’aan yóok’ol máaxo’ob loobiltik ko’olel yéetel ts’íibo’ob tia’al u láak’inta’al yaj óolal yo’olal Mara Castilla, máax yáax loobilta’ab ts’o’okole’ kíinsa’ab.
[b]Ku xu’ulul ch’eench’enkil México[/b]
Yaan 24 u noj lu’umilo’ob México, tu’ux táaka’an xan Yucatán, tu’ux ts’o’ok u k’áata’al ka je’ets’ek Alerta de Género. Jach táan u náats’al u k’iimbesajilo’ob patriae’, ka jts’a’ab k’ajóoltbil u ts’ook feminicidio yanchaj ti’ u noj lu’umil México, le beetik páayt’anta’ab máak tia’al u beeta’al jump’éel xíimbal líik’saj t’aan tu lu’umilo’ob Guadalajara, Puebla, Ciudad de México, Veracruz yéetel Yucatán tia’al u k’iinil 17 yéetel 18 ti’ septiembre.
“Ma’ jeets’el chéen juntúul máax beetik, teen yéetel Lorena Mirón Vázquez tbeetaj páayt’aanil, tu winalil patria, ikil kkaxantik k-awatik kk’uuxil yéetel kyaj óolal tumen ti’ yano’ob ti’ jump’éel lu’um ma’atech u kaláantiko’ob. Ba’ale’ kex beyo’, ku k’a’aytal nojoch yaabilaj yo’olal jump’éel noj lu’um ma’ u yaabiltmechi’”, tu tsolaj Marifer Herrera, xoknáal ti’ Facultad de Ciencias Antropológicas.
Laj xíimbalta’ab tuláakal u bejil 58, máaxo’ob líik’sik u t’aane’ tu much’ajuba’ob Plaza Grande tia’al u t’aano’ob ti’ micrófono. “Yaan lu’umo’ob tu’ux ja’ats ko’olel yéetel xiib, weye’ tyéeyaj kmúul xíimbal, chéen junmúuch’ tbeetaj yéetel kt’aan ti’ micrófono. To’on je’el bix ko’olelo’one’ k’a’anan kkanik k-ilik bix u yúuchul ba’al tia’al kna’atik kéen beeta’ak microagresiones”.
Yanchaj ko’olelo’obe’ tu tsikbaltajo’ob tu k’íiwikil u noj kaajil Jo’, ba’ax ucha’anti’ob, ba’ax ku tukultiko’ob yéetel ts’íibo’ob beeta’an yo’olal loobilaj ku yantal ichil xiib yéetel ko’olel.
