Carlos Martín Briceño
Boonil yaan tu kúuchil Holiday Inn tu noj kaajil Jo’, beeta’an tumen Ariel Guzmán
K'iintsil
Jo', Yucatán
Martes 11 ti' septiembre, 2017
Walkila’ kin k’a’ajsik, tumen je’el u yáantaje’, k’iin uchik in yáax xíimbaltik Uxmal. Buka’aj in ja’abil wale’, wakp’éel, ukp’éel wale’, je’el bixake’, in k’a’ajesajilo’ob je’el bix ts’o’ok in nojoch máaktale’, ku k’as sa’atalo’ob yéetel ku xa’ak’pajalo’ob ichil u xa’ayilo’ob k’a’ajsaj. K’aja’anten ka t-xíimbaltaj yéetel in láak’o’ob Chetumal, bino’on yéetel dorado Chevelle, tu píik’il ka jóok’ kbiinbal, táan u k’aay k’a’awo’ob ku yajalo’ob tu k’ab flamboyano’ob yóok’ol Avenida Aviación.
Ka’ache’ mina’an u noj bejilo’ob tu noojo-lak’inil México, le beetik tia’al kk’uchule’, in yuume’ unaj u biinsiko’ob ti’ jump’éel kóoch bej, ka’atséel u máan ba’al, yanchaj u máansik tráiler’ob, ka’alikil u jechik nojoch joolilo’ob yaan yóok’ol bej, ma’ tu páajtal kséeb bin tumen je’el bix mantats’e’ táan u yutskíinsa’al le bejo’ tumen Secretaría de Obras Públicas. Ba’ale’ beey mixba’al lúuk’sik in wóole’, p’él úuchik kmáansik tu’ux ku jáayal péepen k’áak’o’obe’, t-u’uyaj u tu’il u book tu’ux ku tséenta’al k’éek’en yóok’ol u bejil Umán, te’e súutuko’ chikpaj tu yich in yuum u samal che’ej yáanal u me’ex. Ts’o’okole’, ma’ táan in tu’ubsik, jach ki’ uk’ul tbeetaj tu mercadoil Muna, ch’uujuk u bookankil u ja’il horchata beeta’an, ichil u ki’imak óolal t-jóok’saj u súutukil kk’ajóoltik u yúuchben kaajil Uxmal.
Chéen p’el uchik kpe’echatik u joolil le úuchben kaajo’, teen yéetel in suku’un, Enrique, ma’ t-u’uyaj u t’aan kna’ ku k’áat óoltik ka kpa’ato’ob, yáax ba’ax tbeete’, jóok’ k-áalkab tak tu eebilo’ob Castillo del Adivino, wa’alajo’on kcha’ant jump’éel nojoch kúuchil. Táan wáaj ktukultik ka’ach le noj kúuchilo’, ku p’isik treinta y cinco metros u ka’analil ts’o’okole’ jbeeta’ab tu káajbal siglo, wa ook ti’ ktuukul k’a’anan k-ojéeltik u tsikbalil u bix uchik u líik’sa’al tumen juntúul chan máak chéen ti’ jump’éel áak’ab. Mix máan ti’ ktuukuli’, chéen taak kna’akali’, óoli’ beey ba’alche’one’, taak k-u’uyik u máan iik’ tu táan k-ich yéetel tek te’eskuntaj k-óotsil yuumo’ob, jak’a’an u yóolo’ob t-o’olal, ts’o’okole’ tu jeel tukultajo’ob uchik kbini’.
Jump’éel piim cadena t’inikbal tu chowakil ciento cincuenta u p’éel eebilo’ob tu’ux ku na’akal aj xíinximbal máako’ob ku ts’áako’ob u yóolo’ob tia’al u na’akalo’ob je’el bix uchik kbeetik to’one’. Ba’ale’ to’one’ ma’ tk’a’abéetkunsaji’: wa ka kmachekba’i’ u k’áat u ya’al mina’an kmuuk’ ts’o’okole’ mixmáak u k’áat chikpajal beey juntúul xíinximbal máak ku chaktal u yich, sijnáal Europa yéetel séeb u ka’ansalo’ob tumen choko k’iin Yucatán, ts’o’okole’ mix tech u k’uchulo’ob tak ka’anal.
Yanchaj u máan jayp’éel ja’abo’ob ka tin wojéeltaj maaya’obe’, le kéen na’akako’ob te’elo’, ma’ tu páajtal u líik’sil u poolo’ob ka’alikil táan u na’akalo’ob, ma’ xan tu páajtal u sutik u paacho’ob ti’ yuumtsil ka’alikil táan u yéemelo’ob, tu beetaj u eebilo’ob tia’al u píitmáansiko’ob 45 grados.
Ka’aj ts’o’ok kna’akale’, jan je’elo’on kch’a’a k-iik’, naklajo’on tu pak’il u chan p’o’otil le kúuchilo’, ka tbeetaj kk’ab ti’ kyuumo’ob óoli’ beey mejen k’atil máako’ob ku chikpajalo’ob kaabal, ba’ale’ to’one’ táan kcha’antik uláak’ kúuchilo’ob beeta’an te’e úcuhben kaajo’: Cuadrángulo de las Monjas, Palacio del Gobernador, Casa de las Tortugas yéetel uláak’o’ob ku chikpajalo’ob ichil u ya’axil k’áax.
Ka j-éemo’one’, ma’ noj ba’al t-ilaj kts’o’oksik laj kxíimbaltik Uxmal, tumen ma’ k’a’abéet kna’akal mix tu’ux uláak’i’,ba’ale’ to’one’ txíimbaltaj, tia’al u tu’ubul ti’ kyuumo’ob táan ka’ach u ts’íik’ilo’ob. Jach táan u káajal kxíimbalil, le beetik ma’ uanj kbeetik u ts’íikil kyuum, tumen ts’o’okili’ u ya’alik yaan u manik to’on Chetumal jump’éel radio ku meyaj yéetel baterias, beyxan [i]walkie talkies[/i] yéetel lajka’ap’éel mejen báaxalo’ob[i] hot wheels[/i], ti’ cada u túul.Ka jo’op’ol ksuute’, táan k-u’uyik u k’a’ayal Bienvenido Granda, tin sutimbáaj tia’al in cha’an tu paach kis buuts’e, ka’alikil u bin u náachtal, jujump’íitil, u yoochel u nojochil Castillo del Adivino.
[b]Sáasil ts’íib:[/b] ts’íiba’ jxo’ok tumen u yuumil tu súutukil uchik u cha’anil [i]De Comala a Macondo, pasando por Ichcaanzihó,[/i] jjbeeta’ab tia’al u k’a’ajsa’al uchik u síijil Juan Rulfo yéetel uchik u máan 50 ja’abo’ob ts’íibta’ak [i]Cien años de Soleda[/i]d tumen Gabriel García Márquez.
