La Jornada Maya
OOchel Cristina Rodríguez
K'iintsil
Viernes 4 ti' agosto, 2017
Aj xak’al xook ti’ náhuatl filosofía, jok’a’an tumen Instituto de Investigaciones Históricas ti’ Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), Miguel León-Portilla, tu k’amaj u chíimpolalil [i]honoris caus[/i]a tumen u naijl xook Universidad de Sevilla, uchak u je’ets’el tumen aj ka’ambesajil k’ajla’ay ti’ América ti’ le najil xooko’, Ramón María Serrera, beey juntúul máak jach k’a’anan u molts’íibtmaj k’ajla’ayil ti’ siglo XX yéetel juntúul máak u líik’smaj u t’aan yóok’ol máasewal kaajo’ob, maanal ti’ 60 ja’abo’ob.
Serrera patjo’olt u tuukulil u k’u’ubul chíimpolal ti’, tu táan departamento de América ti’ Facultad de Geografía e Historia, ti’ le najil xooko’. Kex tumen Serrera ma’ béeychaj u k’uchul tu’ux jk’u’ub chíimpolal, tu kúuchil teatro Juan Ruíz de Alarcón ti’ Centro Cultural Universitario, León Portilla tu túuxtaj jump’éel cha’an tu’ux tu xokaj laudatio, jump’éel ts’íib, tu’ux tu ya’alaj u t’aan tu táan chíimpolal táan u k’amik, [i]honoris causa[/i]).
Ti’ cha’ane’, León-Portilla tu ya’alaj láayli’ k’aja’an u yiik’ tia’al u ka’ansaj, le beetik ma’ unaj u ja’ak’al u yóol máak uchik u k’u’ubul chíimpolal ti’, tumen yaan xan uláak’o’ob u náajalmaj ti’ táanxel lu’umilo’ob.
Tu tsolaj, béeychaj u jach na’atik u tuukul máasewal máak yéetel u xak’altik jejeláas ba’alo’ob tu yóok’olalo’obe’, uchak u kanik náhuatl t’aan. “Le beetik, wa tumen k’a’anan u ya’alal bix aj ka’ambesaj León Portilla ich kóom t’aano’ob ti’ [i]laudatio[/i], míin je’el in wa’ak yuum Miguele’, úuchk súutuk kuxtal k’ajla’ay ti’ México, tumen tu ts’áaj k-u’uy u t’aan máasewalo’ob, u t’aan máax luba’ano’ob”.
[b]U k’ajla’ayil wíinik mina’an u juum u t’aano’ob[/b]
Beyxan jtso’ol tumen Serrera, aj xak’al xook León Portilla u k’ubmaj u kuxtal tia’al u kaxantik, u sutt’antik yéetel u xak’altik u k’ajla’ayil máaxo’ob mina’an u t’aano’ob. U t’aan máax luba’an. Leti’e’ tu yojéeltaj u bix u ts’áak u t’aan ti’ máasewal wíinik tia’al u béeytal u yáantiko’ob.
Ka’aj ts’o’ok u cha’anil [i]laudatio[/i], máax jo’olbesik Universidad de Sevilla, Miguel Ángel Castro Arroyo, tu k’áataj u chi’ antropólogo sijnáal ti’ México, ts’o’okole’ tu k’ubaj u chíikulalob: u áanalte’il Libro de la ciencia, medalla (póola’an beey puksi’ik’ale’), u p’óokil (u chíikulal aj k’ambesajil), u ts’ipit k’abil (ka’ach uche’ ku k’u’ubul beey u chíikulal ku páajtal u firmar yéetel u sellar máak) yéetel guantes (u k’áat u ya’al kili’ich ba’al).
León Portillae’ tu ki’imak óoltaj yéetel tu chíimpoltaj xan máax jo’olbesik Universidad de Sevilla, Castro Arroyo, “uchik u taalo’ob u k’ubo’ob ten tak weye, ti’ UNAM, uláak’ jump’éel in wotoche’, u noj chíimpolalil honoris causa. Dios bo’otik, nojoch máak rector”.
Tu t’aanile’, aj k’a’yala’ay wíinike’ tu tsolaj tu ja’abilo’ob siglo XVI, u noj lu’umil Españae’ ma’ je’el bix u tukulta’alo’, tumen ti’ síij ya’abach u jejeláasil its’atilo’ob jach k’ajóolta’abo’ob yéetel tu k’exajo’ob yóok’ol kaab. Sevillae’ ku jelbesik ya’abach ba’alo’ob, ts’o’okole’ óoli’ leti’ u joolnajil túumben yóok’ol kaab, ya’ab ti’ to’one’ k bin Sevilla tumen ti’ yaan u múuch’il ju’un Archivo de Indias, u k’ajla’ayil Hispanoamérica”.
Tu tsikbaltaj jayp’éel ba’alo’ob yóok’ol Sevilla yéetel México, tu yáantajubaj yéetel u ye’esajil Nicolás Monardes yéetel Bartolomé de las Casas. Tu ya’alaj Monardes, leti’ máax patjo’olt u yits’atil farmacología, ka’alikil Las Casas jach táaj ya’ab ba’al u yojel.
León-Portilla tu tsolaj, Sevillae’ tu beetaj xan jump’éel noj k’eexil tu kuxtal, tumen te’e kaajo’, ti’ jump’éel múuch’tambal amercanistas, jbeeta’ab tu ja’abil 1964, tu k’ajóoltaj máax u yatan tak bejla’e’, aj k’a’ajla’ay Ascensión Hernández Triviño.
[b] Tu káajsaj túumben káan iik’ ti’ilil[/b]
Enrique Graue tu ya’alaj Miguel León-Portillae’, juntúul wíinik k’ajla’ay yéetel jach kaambanaja’an, juntúul máax beet u xak’al xookil k’aay tuukul, t’aano’ob yéetel máasewalo’ob, jump’éel túumben bix u beeta’al káan iik’ ti’ilil.
Káan iik’ ti’ilil ma’ chéen tsikbal ku beetiki’, tumen ku jel beetik u k’ajla’ayil México ka’alkil u je’ik uláak’ paakatilo’ob ti’ ba’ax úuch ya’abach ja’abo’ob paachil, tia’al beyo’ u líik’sa’al u juum u t’aan paachil k’iino’ob, tu táan ba’ax kkuxtatik bejla’e’. Le beetike’, aj ka’ansaj, u nojlu’umil México yéetel u Najil Xooke’ yaan u ‘aaxo’ob ti’ teech, tu ya’alaj.
