Sasil Sánchez Chan
Oochel: Raúl Angulo Hernández
K'iintsil
Citincabchén, Chapab, Yucatán
Jueves 2 ti' marzo, 2017
“Wa tumen ka wa’alike’ex teen yaan a ts’áak a wóole’ex ti’ a xooke’exe’, tene’ kin wa’alike’ le ken suunakene’ yaan in k’aay ich maaya ta wéetele’ex”, tu ya’alaj aj k’aay Miguel Bosé, uchik u k’a’aya’al tumen maaya paalo’ob ti’ Casa del Niño Indígena (CNI) “Miguel Alemán Valdéz”, tu chan kaajil Citincabchen, tu méek’tankaajil Chapab, Yucatán. Paalalo’obe’ tu k’ayajo’ob ich maaya Bíin in yaabiltech, Beey juntúul koj yéetel Iik’en, tu k’iinil uchik u ts’a’abal k’ajóoltbil u meyaj le kúuchilo’, tu’ux ku yáanta’al 80 paalal ku xokiko’ob primaria, secundaria yéetel bachillerato.
Aj k’aaye’ tu tsikbaltaj ti’ jump’éel tsikbal tu beetaj yéetel K’iintsil, tu yóotaj u beet le meyaja’ tumen u yojel bix u k’ajla’ayil maaya kaajo’ob. “Nojoch in p’aax yéetel u noj lu’umil México, ba’ale’ míin mix bik’in kéen béeyak in laj bo’otiki’, le meyaja’ chéen jump’íit ti’ bix in tukultik je’el u páajtal in beetik wa ba’ax yo’olal u k’jala’ayil, u sijnáalil, u moots yéetel u ki’il uejejeláasil”, tu ya’alaj.
Ba’ale’, k’a’anan xan u na’atiko’ob paalal u k’a’anilo’ob wey yóok’ol kaabe’, k’a’anan ka yanak u na’ato’ob yéetel u yajal u tuukulo’ob tu táan kuxtal, tumen táan k payalt’antiko’ob tia’al u kaláantik u miatsilo’ob yéetel u t’aano’ob. “Mix bik’in unaj u p’ektik u ch’i’ibalilo’ob, k’a’anan ka jóok’oko’ob u ya’al máaxo’ob tu táan kaaj: maayen, huicholen, tarahumaraen, zapotecoen; tu k’ab yan ma’ u sa’atal mixba’al.
Miguel Bosé, máax jo’olbesik Fundación Patrimonio Indígena MX, tu jo’olbesaj jump’éel xíimbalil ti’ le kúuchilo’, yéetel láak’inta’ab tumen uláak’ máaxo’ob ku yáantajo’ob tia’al u yantal taak’in te’e najo’. Uláak’ áantaje’ ku taal ti’ múul meyaj ichil Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI), u jala’achil u lu’umil Yucatán yéetel u múuch’kabil le aj k’aayo’.
Yéetel le najo’oba’, to’one’ k-k’áat ka kaambalnak paalal, ba’ale’ u noj ba’alile’, ka béeyak paach k’iin u jóok’olo’ob táanil tu juunalo’ob, tu ya’alaj Bosé. Beyxan paalalo’obe’, ku páaktiko’ob, káalantiko’ob yéetel jóoyabtiko’ob u paak’alo’ob ti’ u soolaril U moots kuxtal, tu’ux ku kaniko’ob maaya ts’aak.
