de

del

Nal

Foto:

Notimex
Oochel: Sasil Sánchez Chan
K'iintsil

Jo', Yucatán
Martes 21 ti' enero, 2017

Tu lu’umil Yucatán yaan kex óoxp’éel u jejeláasil ixi’im láayli’ u pa’ak’al ti’ maaya kaajo’ob. Ichilo’obe’ ti’ yaan xmejen nal, xnuk nal, xtupo nal, ba’ale’ yaan uláak’o’ob láayli’ ku meyajta’alo’obe’, beey u jets’ik Carlos Bojórquez Urzaiz, máax jo’olbesik Dirección del Programa Interdisciplinario de Investigación e Innovación Tecnológica de la Milpa Maya y Sistemas Agroecológicos Tradicionales.

Le kúuchila’, ku kaxantik u kaxtik yéetel u táak’muk’tik u jejeláasil nal ku pa’ak’al, u ya’abile’ tu lak’inil yéetel tu xamanil le noj lu’uma’, ku ya’alik. Beey túuno’, u ya’abil le nal ku pa’ak’alo’, ku k’a’abéetkunsa’al tia’al u tséentikubáaj máak, ba’ale’ beyxan le ken pa’ak’ak nale’, ku pa’ak’al uláak’ janabe’enba’alo’ob.

Kéen múuch’uk pak’bil jejeláas ba’alo’ob, je’el bix bu’ul yéetel nale’, ku beetik uts ti’, tumen ku beetik u p’áatal ti’ lu’um u yutsil nitrógeno ts’o’okole’ le je’elo’ ku yáantik u nuuktal nal, tu ya’alaj Bojórquez Urzaiz.

Ich koole’, ku pa’ak’al ixi’im, bu’ul, k’u’um, iik, iis, chi’ikam, ichil uláak’ ba’alo’ob suuk xan u jaanta’al. Le beetik k’a’anan u kaláanta’al yéetel u táak’muk’ta’al u kaláanta’al u pa’ak’al nal, tumen kuxtal tia’al maaya kaaj.

____________________________________________________

[b]Maíz[/b]

Yucatán cuenta con al menos tres variedades de maíz, cuyo cultivo ha logrado preservarse gracias al arraigo que las comunidades mayas aún tienen al uso de la milpa como medio de sustento alimentario, dijo el antropólogo yucateco Carlos Bojórquez Urzaiz.