de

del

Mónica Mateos-Vega / La Jornada
Oochelo'ob Jose Carlo González yéetel José Antonio López
K'iintsil

U noj kaajil Mëxico
Miércoles 25 ti' enero, 2017

Ku tsikbalta’ale’, ti’ k’áak’náab jóok’ yáax kéej, jk’uch tu tikin lu’umil Wirikuta, tu’ux sáasil, ka tu k’ubaj u yóol ti’ jo’otúul jts’oono’ob u sutmajuba’ob peyote, kili’ich cacto, jach tu yáax pik’sáastal.

U tukul huichol kaaje’ ku ya’alike’, yóok’ol kaabe’ síij ti’ luuch, ts’o’okole’ ji’it’ yéetel u tso’otsel u pool nojoch ch’ija’an. Jump’íit ti’ le je’ela’ je’el u páajtal u cha’anta’al ti’ u ye’esajil [i]Caminos de Luz: universos huicholes[/i], tu kúuchil Museo Nacional de Antropología, tu noj kaajil México, yéetel beeta’an tumen Museo Nacional de Antropología. Tak abril ken béeyak u cha’anta’al le e’esajila’.

E’esajile’, jóok’sa’an jo’ojaats ti’: bix uchik u síijil wixárika miatsil, tu’ux ku tso’olol kuxtal yéetel jump’éel cha’an; u máan k’iin, tu’ux ku tso’olol bix u na’atal lu’um; u kaajil, tu’ux ku yila’al bix u kuxtal huicholo’ob. Ku tukulta’al yaan kex 48 mil u túul wíinik ti’e’ kaaja’; kili’ich te’es, tu’ux ku yila’al bix u bin u jíit’il ki’ilich ba’alo’ob, yéetel kuxtal, yuumtsilo’ob, bix u súutul máak aj its’at.

Ts’o’ok u máan jump’éel winal uchik u je’ebel le ye’esajila’; ts’o’ok u cha’anta’al tumen 111 mil 299 u túul máak. Ku jach cha’anta’al jump’éel u meyaj José Benítez Sánchez, u beetmaj 30 ja’abo’ob paachil. Junkáach che’ kan ti’itsta’an, ku p’isik 2.5 metro’ob u chowakil yéetel 122 centímetro’ob u ka’analil, jit’a’an yéetel maanal junk’aal u jejeláas u boonil k’áan.

________________________________________________

[i]Caminos de luz,[/i] la cosmogonía huichol

El primer venado que salió del mar fue hasta el desierto de Wirikuta, lugar de la luz, y se entregó a los cinco cazadores míticos transformados en peyote, cacto sagrado, justo al salir el sol por primera vez, relata la leyenda.

Ese es un fragmento de la cosmogonía del pueblo huichol, un mundo que nació de una jícara, tejido con los cabellos de la anciana más antigua, y cuya historia se puede apreciar en la exposición Caminos de luz: universos huicholes montada en el Museo Nacional de Antropología, del INAH, en la Ciudad de México.