Joana Maldonado
Oochel: Afp
K'iintsil
Chetumal, Quintana Roo
Lunes 25 de mayo, 2020
Jach k’a’anan u jeel tukulta’al ba’ax ken úuchuk yéetel u meyajil Tren Maya tumen unaj u yila’al bix ken lúubuk te’e k’áax tu’ux ku máan u beelo’, tumen le ken máanak k’iine’ yaan u bin u ya’abtal máaxo’ob ku k’uchul xíinximbal wa ma’ táan u je’ets’el bix ken úuchuk tuláakal ba’al. Beey túuno’, yóok’lal bix u lu’umil u péetlu’umil Yucatáne’, jump’éel meyaj je’el bix le je’ela’ je’el u loobiltik u k’áaxil ts’o’okole’ le je’elo’, je’el u k’askúuntik xan u ja’il yéetel tuláakal ba’ax ku k’a’abéetchajal ti’al u kuxtal ba’alche’ob je’el bix báalam, ts’o’okole’ leti’e’ sajbe’entsil yanil u ch’éejel.
Raúl Padilla, juntúul ti’ máaxo’ob patjo’olt u múuch’kabil Jaguar Wildlife Center A.C., tu’ux jach kiu t’u’uchpachta’al u kuxtalil k’áax, ba’ale’ ku táanilkúunsa’al u kuxtal báalame’, tu tsikbaltaje’ u kaláanta’an le ba’alchea’ jach k’a’anan ti’ u noj lu’umil México yéetel ti’ Quintana Roo tumen sajbe’entsil yanik u kuxtal.
Leti’e’ tu sáasilkunsaje’, u yantal jump’éel noj kaaj je’el bix le kun yantal le ken ya’abak máak k’uchul yóok’lal Trene’, leti’ ba’ax ken u beet u sen ch’a’akal che’, ma’ tàan u yantal tu’ux u ts’a’abal sojol yéetel yaan u beetik u yantal talamilo’ob te’e lu’umo’. Tu ya’alaje’, ti’ u xookil jaytúul báalam yaan, jbeeta’ab tumen Gerardo Ceballos yéetel uláak’ meyajo’obe’, j-ila’ab yaan kex 4 mil 800 u túul ti’ le ba’alche’oba’ ichil tuláakal u lu’umil México; ba’ale’ tu péetlu’umil Yucatán yaan kex u chúumukil.
