Dora Villanueva
Oochel
K'iintsil
Martes 3 ti' marzo, 2020.
Ciudad de México.
Tu k’iinil jo’oljeake’, xíimbalta’ab u najil Rumania, 312, tu múuch’kajtalil Portales Norte ti’ Ciudad de México, tumen Julio Santaella, leti’e’ máax jo’olbesik Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi), ti’al beyo’ u jets’ik u káajbal u meyajil Censo 2020.
Ti’ le meyaja’ ku kaxta’al ka laj xo’okok u kajnáalilo’ob México -lalaj lajun ja’ab u beeta’al- ba’ale’ ti’al le ja’aba’ yaan u beeta’al kex ts’o’ok u tóop’ol coronavirus te’e kaaja’, yaan sajbe’entsil ichil kajnáalo’ob tumen ma’ utsil kaláanta’an máaki’, táan u k’áatóolta’al ka jach kaláanta’an daatos personales yéetel yaan u je’elsik u meyaj ko’olel tu k’iinil 9 ti’ marzo, tumen le je’elo’ je’el u beetik u yantal ichil ka’atúul tak óoxtúul ko’olel ka u táakbesubáaj ti’ je’elil yaan u beeta’alo’.
Santaellae’ tu ya’alaje’ ichil 2 tak 17 ti’ marzoe’ tukulta’an u xíimbalta’al kex 45 millonesil najo’ob yéetel u xo’okol kex 127 millonesil máako’ob, ti’ le je’elo’obo’u 51 por cientoilo’obe’ ko’olelo’ob, u yalabile’ xiibo’ob. Tuláakal le je’elo’ yaan u beeta’al, ba’ale’ yáax táanile’ yaan u yila’al ma’ u yúuchul loob ti’ mixmáak yóok’lal talamilo’ob yaan yéetel tumen ojéelta’an xane’ yaan u bin u k’éexel máaxo’ob ken u beet k’áatchibtajil.
Tu tsolaje’, ti’ p’is k’iinilo’ob ts’o’ok u máano’obe’, yaan jayp’éel tu’uxe’ okolta’ab u nu’ukulil tu’ux ku líik’sa’al ba’ax ku núuka’al te’e k’áatchi’obo’. Leti’e’ ma’ tu jets’aj tu’uxi’ ba’ale’ tu tsolaj te’e tu’ux okolta’abo’, yaan u beeta’al Censo yéetel ju’un.
Yóok’lal ba’ax ku k’áata’al ti’ datos personalese’, tu ya’alaje’ yaan u jach líik’sa’al tu beel, yéetel mix máak, mix le máax beetik k’aátchi’obe’ yaan u pajtal u yilik; tu ya’alaj ti’ kaajae’, mix juntéen yaan u k’áata’al mix ba’al yaan u yil yéetel INE, mix lisensias wa u daatosil baankóo. Chéen unaj u núuka’al 38 u p’éel k’áatch’ob, ts’o’okole’ kex 8 minutos ku xáantal.
Beyxan, tu ya’alaje’, u aj meyajilo’ob Inegie’ ma’ xan táan u páajtal u yokolo’ob ich naj, yéetel wa ma’ jach sásil yanik máax le ku beetik le k’áatchi’obo’, je’el u páajtal u xak’alta’al ti’ u kúuhcil Internet, censo2020.mx, u k’aaba’ yéetel u yáantajil jump’éel koodigóo ts’a’aban ti’ob tumen le mola’ayo’, ts’o’okole’ unaj xan jach chika’an ts’áamajo’ob.
Carole Schmitz, máax jo’olbesik Registros Administrativos Sociodemográficos, tu ya’alaje’ ma’ jeets’el u súutukil u máan u aj meyajilo’ob Inegi te’e najo’obo’. Yaan u yáax máan xíimbaltbil máak, wa mix máak kula’an maanal 18 u ja’abile’ yaan u p’a’atal jump’éel k’uben t’aan, ba’ale’ le je’elo’ yaan u meyaj ti’al u na’atale’ je’el u páajtal u suut ti’al u beetik k’áatchi’ob; wa tumen mix juntéen yanchaj máax núukike’, yaan u k’áata’al ti’ máak ka okok ti’ u kúuchil Internet ti’al u núukiko’ob, chéen ba’ale’ yáax táanile’ yaan u ts’a’abal ti’ máak jump’éel kodigóo.
Beyxan ti’al u kaláanata’al u toj óolal máake’, Santaellae’ tu ya’alaje’ ts’o’ok u ka’ansal 150 mil u túul máaxo’ob ken u beeto’ob k’áatchi’ob bix unaj u beetiko’ob ba’al yéetel mix juntúul ichilo’ob jóok’ ti’ u noj lu’umil México’ ti’ le ts’ook p’is k’iinilo’obi’. Kex beyo’, yaan u jach ts’aatáanta’al ba’ax ku ya’alal tumen u jala’achil toj óolal, ba’ale’ ka’alikile’ Censoe’ yaan u beeta’al je’el bix yáax tukulta’anilo’.
