Alma E. Muñoz y Alonso Urrutia
Oochel Twitter Adelfo Regino (@DEELAYUUK)
K'iintsil
Viernes 29 ti' febrero, 2020.
Ciudad de México.
U jala'achil u noj lu'umil México, Andrés Manuel López Obrador yéetel máax jo'olbesik UNESCO, Audrey Azoulay, tu beetajo'ob jump'éel mokt'aan ti'al ka páatak u yúuchul múul meyaj ti’al u mu’uk’ankúunsa’al máasewal t’aano’ob, tumen chéen Méxicoe’ yaan 68 u p’éelal.
Mokt’aane’ táaka’an ichil meyaj je’ets’ yaan u beeta’al tumen Asamblea General de las Naciones Unidas úuchak u ya’alal yaan u je’ets’el ichil 2022-2032 beey Decenio de las Lenguas Indígenas, ikil u kaxta’al u táakmuk’ta’al yéetel u yantal múul meyaj ti’al u táakmuk’ta’al le 6 mil 700 u p’éel máasewal t’aano’ob yaan yóok’ol kaab, tumen walkila’ yaan kex 2 mil 680 u p’éelale’ jeets’el beey yaan u sajbe’entsil u ch’éejelo’ob.
Úuchik u beetik u yáax xíimbal meyajil Audrey Azoulay tu noj lu’umil Méxicoe’, jala’ache’ tu jets’aj tuka’atéen u tuukulil yaan u mu’uk’akúunsa’al máasewal t’aano’ob.
“Jump’éel ba’al jach k’a’anan, kin tukultik máasewal t’aano’obe’, leti’ u jach jaajil yéetel u nooyil México, unaj u yu’ubalo’ob, u yáax ts’aatáanta’al ba’ax k’a’anan u ti’alo’ob: ma’ unaj u yantal mix óotsilil mix péech’óolali’”.
Tu ya’alaje’ ichil u meyaj u jala’chile’ táan u táanilkunsik le jejeláas ba’axo’ob k’a’abéet ti’ máasewal t’aano’ob. “Tak walkila’, u táanchúumuk najilo’ob Méxicoe’ táan u k’amik kex jump’éel ti’ le áantajo’ob ku ts’a’abalo’, ba’ale’ ti’ máasewal kaajo’obe’ u 97 por cientoil kaajo’ob k’amik. Ti’al u yáax k’iinil diciembree’ kexi’ ka páatak in wa’alik ts’o’ok u laj k’uchul ti’ kaaj”.
Tu súutukil úuchik u beetik u tse’ekil “Construyendo un Decenio de Acciones para las Lenguas Indígenas” tu kúuchil Palacio Nacional, López Obradore’ tu ya’alaj u kuxtal máasewal t’aano’ob tak walkila’, noj ba’al. Le beetike’ tu páayt’antaj kaaj ti’al u mu’uk’ankúunsa’al miatsil yéetel ba’ax suuk u beetiko’ob. Tuláakal ba’al yanik beya’ táan u yúuchul tumen mu’uk’anchaj péech’óolal. Tumen oka’an tu tuukul máake’ u t’a’anal máasewal t’aane’ chéen óotsil máak beetik”.
Ba’ale’ walkila’ táan u beeta’al tuláakal le meyajo’oba’ “ti’al u ch’éensa’al u xu’ulsa’al u jach k’a’ananil ba’al yaan ti’ u lu’umil México, u jejeláasil miatsilo’ob”, tu ya’alaj.
Jala’ache’ tu ya’alaj yaan u beeta’al jump’éel noj najil xook ti’al u ka’ansa’al máasewal t’aano’ob, ti’ ku beetbil Milpa Altai’.
Beyxan tu k’áataj ma’ u xa’ak’ta’al kaambal yéetel miatsil tumen “yaan máake’ ku bin táanxel lu’umo’ob ti’al u kaambalo’ob, ma’ a’alaj ba’ali’, ba’ale’ yaan k’iine’ ku tukultiko’obe’ ba’ax ts’o’ok u kanik máake’ ku máan táanil ti’ miatsil”.
