Carolina Gómez Mena
Oochel Archivo LJM
K'iintsil
Martes 18 ti' febrero, 2020
Xch’itku’uk wa báayniyae’ síij tu noj lu’umil México, ba’ale’ kex le bajux ku tojoltik ja’ab man ja’ab ts’o’ok u bin na’akal ti’ le ts’ook ja’abo’oba’, walkila’ ts’o’ok u p’áatal beey u ka’a kúulil asab ko’oj u ko’onol tak ti’ uláak’ táanxelil lu’umo’ob, ti’ k noj lu’umile’ ku jóok’sa’al 562 tóoneladas ichil jun ja’ab, óoli’ chéen leti’ u uno por cientoil ti’
tuláakal le ku beeta’al ti’ tuláakal yóok’ol kaab. Jump’éel u kiiloil xch’itku’uke’ je’el u tojoltik tak 12 mil pesose’, beey tu ya’alaj Braulio Herrera Carrera, u j xak’al xookil Colegio de Postgraduados (Colpos). Leti’e’ tu tsolaj xane’ “xch’itku’uke’ junkúul ti’ le asab k’a’anantak sóol janabe’enba’al yaan yóok’ol kaab, tu paach áasafran”.
Le beetike’ u mola’ayil Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural (Sader) tu táakbesaj báayniyáa ichil u nu’ukbesajil Proyecto Nacional y Plantas Nativas para la Alimentación y la Agricultura. Yéetel le je’ela’ táan u kaxta’al ka ya’abkynsa’ak u pa’ak’al.
Miguel García Winder, máax beetik u subsecretarioil Alimentación ti’ Sadere’, tu ya’alaj yaan u kaxta’al ka seen pa’ak’ak báayniya ti’al u pa’ak’al maanal ti’ 7 mil hectáreas, ti’al ka páatak u jóok’sa’al kex 4 mil 100 toneladasi’. Walkila’, maanal ti’ 4 mil baatsilo’ob meyajtik yéetel pak’ik le ba’ala’, tumen ku pa’ak’al 874 hectáreas yéetel ku jóok’sa’al 562 toneladasi’, tu ya’alaj.
Beey túun xano’, u j xak’al xookil Colpose’ tu ya’alaj jach k’a’anan ba’al le beetik “unaj k paktik tuka’atéen ti’al k meyajtik”, tumen ku beetik u yantal meyaj ti’ máak. Beyxan tu ch’a’achibtaj bix je’el u páajtal u máan táanil México wa ka k’uchuk u ts’áaj u muuk’ ti’al u pak’ik, tumen noj lu’umo’ob tu’ux suuk u beeta’ale’ ch’éen u jach pa’ak’ali’: Madagascar yéetel Indonesia.
Máax jo’olbesik Comité Sistema Producto Nacional de la Vainilla, Adriana Aparicio Gaya, tu ya’alaje’ yaan 39 u p’éel u méek’tankaajilo’ob Veracruz yéetel Puebla tu’ux táan u beeta’ali’: San Luis Potosí, Guerrero, Hidalgo, Nayarit, Oaxaca yéetel Tabasco, ichil uláak’ lu’umo’ob.
Tu ya’alaj xane’ asab ko’oj u ko’onol xch’itku’uk tu táan uáak’ ba’alo’ob, le beetike’ jach uts u yantal je’el ba’axak ka jóok’ok ti’e’; ku tijikúunsa’al, ku cha’abal u pajtal. le ken beeta’ak le je’ela’ leti’e’ ken jach ko’ojchajak.
