Mónica Mateos-Vega
Oochelo'ob cortesía de La Cosita Chula
K'iintsil
Jueves 30 ti' enero, 2020.
Ciudad de México.
Ti’ kuxtal yaan sáansamale’, u meyaj máaxo’ob beetik meyaj k’abo’ob tu noj lu’umil Méxicoe’ ma’ kaláanta’ani’, séeba’an u jóok’sa’al u yoochel yéetel ma’atáan u ma’anal ti’ob je’el bix unaje’.
Waklika’ yaan ya’abach chino ba’alo’ob wa nu’ukul ku beeta’al ba’ale’ u diseñosile’ ti’ máasewal kaaj u taal, ba’ale’ ma’ chéen leti’ beetik u p’áatalo’ob paachil, yaan uláak’ jump’éel nojoch talamil: máax ku maane’ asab uts u yilik u manik ba’al kex u yojel chéen u yoochel, ma’ leti’e’ jach jaajo’, tumen maas ma’ ko’oj u ma’anali’, beey tu tsolaj ti’ La Jornada Alfredo Fonseca, máax patjo’olt La Cosita Chula, mola’ay tu’ux much’a’an u meyaj óoxchi’ibalil máaxo’ob jach kaambanaja’ano’ob ti’ meyaj k’ab.
Yóok’lal túun le je’ela’, je’ets’ le viernes máaniko’, jump’éel k’eexil ti’ u a’almaj t’aanil Ley Federal de Derechos de Autor, tu’ux táan u yila’al ka kaláanta’ak, ichil uláak’ ba’alo’ob, u meyajil kaajo’ob “ti’al ma’ u ko’onol tu paacho’obi’, tumen yáax táanile’ unaj u ts’a’abal u páajtalil tumen kaaj, le beetik unaj u yantal jump’éel ju’un tu’ux ku ya’alik ku béeytal u ko’onol ba’ale’ ma’ táan u páajtal u jelbesa’ali’”.
Fonsecae’ líik’ ti’ jump’éel u baatsil aj meyaj k’abo’ob beetik ba’ax k’ajóolta’an beey cerámica de talavera ti’ u lu’umil Puebla. Kamp’éel ja’abo’ob paachile’, tu yilaj chéen wa “ku túumbenkunsik ba’ax suuk u beeta’ale’” je’el u páajtal u k’exik jayp’éel ba’alo’ob ti’ ba’ax ku beeta’al tumen aj meyaj k’abo’ob ti’al ka páatak u súutul jump’éel uts meyaj ka u p’at taak’in.
U tuukule’, leti’ u táakmuk’tik túumben ba’alo’ob ti’ meyaj k’abil, ba’ale’ ma’ u náachtal xan ti’ u nooyil. Ti’al ka béeyake’ yanchaj u jach jupikubáaj tak tu’ux ku yaan aj meyaj k’abo’ob; “mina’an uláak’ bix je’el u páajtal u na’atik máak ba’ax talamilo’ob ku máansiko’o”, ku ya’alik.
Ku tsikbaltik Fonsecae’, “tu kaajil lajomulco de Zúñiga, Jalisco, tu’ux yaan u miinail tu’ux ku jóok’sa’al u tuunichil u beeta’al ka’obe’, ts’o’ok tak u k’uchul chino’ob ti’al u jóok’siko’ob xani’. Ba’ale’ unaj xan k t’aan yóok’lal narco, tumen minao’obe’ ku k’a’abéetkunsa’alo’ob beey fosas clandestinas.
“T k’ajóoltaj aj meyaj k’abo’ob ku bino’ob tak te’e minao’ yéetel u yaalak’ buurro’ob, ti’al u taasiko’ob tuunich. Yéetel ba’ax ts’o’ok beetik ti’ La Cosita Chulae’ ts’o’ok u yantal to’on jump’éel kis buuts’, le beetik ku páajtal k áantaj ti’al k taasik tuunich, ku páajtal k taasik xan u ti’al u láak’ aj meyajo’ob. 8 kilómetros u náachil te’e kaajo’, k’as ta’akan yanik.
Ti’ ba’ax k’eexil je’ets’ úuchik u táak’muk’ta’al tumen senadores Susana Harp yéetel Ricardo Monreal, j ts’a’ab k’ajóoltbil tu k’iinil 24 ti’ enero ichil Diario Oficial de la Federación, ku xo’okole’ Ley Federal de Derechos de Autor ku kaláantik “káan iik’ ti’ilil, artiistikóo ba’al, its’at, meyaj k’ab, yáax ba’al beeta’an tumen kaaj yéetel tuláakal ba’al ku jóok’ol ti’ u miatsil kaajo’ob, ti’ ba’ax yaan ichil jejeláas kaajo’ob chukbesik u noj lu’umil México, yéetel je’el tu’uxak ka yanak wa táakbesa’ak wa ba’ax yaan u yil yéetel miatsil wa u ch’i’ibal kaajo’ob”.
Tu jaatsil 158 ku xo’okol le “meyajo’obo’” yaan u kaláanta’alo’ob tumen a’almaj t’aan “ti’al ma’ u seten ko’onolo’ob wa ma’ cha’aban u beeta’al tumen kaaj, unaj u ts’íibta’al u ju’unil tumen máax jo’olbesik kaaj, ts’o’okole’ ma’ xan táan u páajtal u jelbesa’ali’”.
