U jala’achil u lu’umil Guatemalae’, tu ts’áaj k’ajóoltbil le jueves máanika’, jayp’éel ba’alo’ob páatchaj u je’ets’el ti’ ba’ax ojéelta’an yóok’lal bix u nuup’ul Teotihuacán yéetel u yúuchben kaajil Tikal, kúuchil p’aatal tu xamanil u lu’umil Guatemala. Ministerio de Cultura y Deportes ti’ le noj lu’umo’, tu k’a’aytaj ba’ax ojéelta’ab tu táan miinistro Felipe Aguilar, yéetel máax jo’olbesik Proyecto Arqueológico del Sur de Tikal, Edwin Román.
J-jo’olbesaje’ tu ya’alaj ba’ax kaxta’abe’, ku chíikpajal kex ti’ 12 mil u p’éel kúuchilo’ob ts’o’okili’ u yáax kaxta’al tu ja’abil 2018, ba’ale’ walkila’ úuchik u k’a’abéetkunsa’al jump’éel nu’ukbesaj ku k’aaba’tik Iniciativa LiDAR Pacunam (PLI), béeychaj u je’ets’el ba’ax ku tukulta’al ka’achij. Tumen beey ma’ k’a’abéetkunsa’an ka’ach nu’ukbesaje’, ma’ béeyak u je’ets’el ka’ach wa yaan ba’al u yil Teotihuacán yéetel Tikal.
También te puede interesar: Descubren influencia de Teotihuacán en el sitio arquelógico de Tikal en Guatemala
U nu’ukbesajil LiDARe’ ku k’a’abéetkunsik sáasil ti’al u meyaj, tumen yéetele’ ku chíikbesik ba’al ma’ tu páajtal u yila’al chéen beyo’; beyxan kéen chan náats’ak wa náachchajake’ ku béeytal u jóok’sik u yoochel je’el ba’axak k’áaxil, ba’ale’ ich 3D. Yéetel túun le nu’ukbesaja’, kaxta’ab tu yúuchben kaajil Tikal, maanal ti’ 12 mil 341 u p’éel kúuchilo’ob yéetel nu’ukulo’ob béeychaj u xak’alta’al.
Ichil ba’ax a’alab tumen jo’olpóopo’obe’, ya’abach kúuchilo’ob yéetel nu’ukulo’ob táant u kaxta’al Tikale’ yaan ba’al u yil yéetel uláak’ ts’o’okili’ u kaxta’al Teotihuacán tumen ajxak’al xooko’ob.
Románe’ tu tsolaj u yantal ba’al u yil ichilo’obe’, ku chíikpajal ti’ jayp’éel chíikulal ts’a’aban ti’ le ba’axo’ob yaan te’elo’, beyxan ti’ jayp’éel nu’ukulo’ob. Yéetel tu ya’alaje’ “talam u ye’esa’al yaan ka’ach múuch’kajtalo’ob ti’ Mesoamérica”, ba’ale’ “yéetel ba’ax ojéelta’abe’ ku páajtal u ye’esa’ale’, yanchaj máaxo’ob kuxlajo’ob wa síijo’ob Teotihuacán ba’ale’ nuup’ul wa kaja’an xan Tikal”.
Tikale’ ti’ p’aatal tu kaajil Petén, kex 500 kilómetros tu xamanil Ciudad de Guatemala; Teotihuacane’, ti’ yaan kex 40 kilómetros tu xaman-lak’inil Ciudad de México, yéetel káajsa’ab u kaajile’ tu ja’abil seeróo ti’ k-k’iinako’oba’, ba’ale’ ma’ ojéela’an máakalmáak miatsil ti’ u ch’a’amaj u ch’i’ibali’, mix xan ojéela’an ba’axten sa’at ka k’uch u ja’abil 750 ti’ k k’inako’oba’, beey a’ala’an tumen ajxak’al xooko’ob.
Beey túuno’, úuchik u xak’alta’al le ba’ax kaxta’abo’, ila’abe’ yaan ka’ap’éel túumben múuch’o’ob tukulta’ab chéen múulo’ob ka’achij, ts’o’okole’ yaan u jela’anil ti’ le uláak’ multuno’ob yaan Tikal. Le beetike’ káajsa’ab u meyajil páan ti’ baanta k’ajóolta’an beey Mundo Perdido.
Yóok’lal túun ba’ax kaxta’abe’, máax jministroe’ Felipe Aguilar tu ya’alaje’ ku páajtal u je’ets’el u yúuchben kaajil Tikale’ jump’éel kaaj tu’ux yanchaj “jejeláas miatsilo’ob”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
