Tu ts’ookbal le ja’ab tukulta’an u ts’o’oksa’al u báakunail Covid-19 táan u beeta’la tu lu’umil México, k’aaba’inta’an Patria. Kéen ts’o’oksa’ake’ yaan u p’ata’al tu táan u jo’olpóopilo’ob toj óolal ti’al ka meyajnak wa tumen ka k’uchul xchukul k’a’abéetchajaki’, ts’o’okole’ wa tumen ka jóok’ok ba’al tu beele’, yaan u béeytal u líik’sa’al wa bajux taak’in ku meyaj ti’al u ma’anal báakuna ti’ uláak’ táanxel lu’umil, beey tu ts’áaj k’ajóoltbil María Elena Alvarez-Buylla Roces, máax jo’olbesik Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología (Conacyt).
También te puede interesar: Vacuna 'Patria' iniciará ensayos clínicos en humanos
Ti’ k’a’aytajil tsikbal beeta’ab ja’atskab k’iin tu kúuchil Palacio Nacionale’, tu ya’alaj báakunae’ ts’o’ok u u túunta’al ti’ ba’alche’ob, yéetel te’e k’iino’ob ku taala’ yaan xan u káajsa’al u túunta’al ti’ wíinik, ichil 90 wa 100 u túul máak bíin u yóot ka túunta’ak yéetelo’obi’ -máaxo’ob unaj tooj u yóolo’ob-, ts’o’okole’ yaan u beeta’al je’el bix jets’a’an tumen Comisión Federal para la Protección contra Riesgos Sanitarios (Cofepris).
Túuntajile’ yaan u beeta’al Ciudad de México. Yóok’lal túun u k’aaba’ báakunae’, jala’ach Andrés Manuel López Obradore’, tu ya’alaj “Patriae’ tuláakal ba’al”, ts’o’okole’ tu ch’a’achibtaj jk’aay tuukul zacatecanoil Ramón López Velarde, máax beet u ts’íibil La suave patria, le beetike’, ba’ax tu ts’íibtaje’ “ku chíikbesik u k’a’ananil u kuxtal le lu’uma’, ba’ale’ beyxan tumen le noj meyaja’ yaan u ts’áak u páajtalil u yantal báakuna ti’ le lu’uma’ yéetel ma’ ko’oji’”.
Beyxan tu ya’alaje’ “to’one’ k tukultik k’a’abéet k t’aan yéetel k ba’atel yóok’lal Patria, le beetik beey xan ts’a’abik u k’aaba’ le báakunao’”.
Jump’éel ti’ u jach táaj k’a’anan ba’al táan u beeta’al tumen Conacyte’ -ku ya’alik jala’ach- leti’ u k’a’abéetkunsiko’ob ba’ax k’ajóolta’an beey investigación aplicada, leti’e’ ba’ax k’a’abéet u yojéelta’al, u k’ajóolta’al bix u máakilo’ob México. Ma’ táan u táanilkunsa’al ba’ax u k’áat le nojoch mola’ayo’obo’.
“Káaj u jach táaj k’ajóolta’al le ku ya’alal innovación tecnológica, ba’ale’ le je’elo’ chéen tu ts’áaj u páajtalil u yúuchul ookol. Chéen ba’axe’ xu’ulij; ka’ache’ ku táakmuk’ta’al fideicomisos tumen beey u seen xu’upul u taak’inil kaaj, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u ch’éenel”.
Ts’o’ok u yantal k’a’anan ba’al beeta’an tumen Conacyt: u nu’ukulil u pikta’al k’oja’an máak jach talam yanik, ts’o’okole’ beora’ táan u beeta’al le noj xaak’ala’ ti’al u páajtal u yantal jump’éel u báakunail México.
“Tukulte’ex beyka’aj ba’al ku chíikbesik le báakuna je’ela’: yáax u páajtal u yantal to’on, tumen ma’ p’íit ba’ali’, máax beetike’ leti’ jets’ik wa ku cha’ak u jóok’sa’al ti’ táanxel lu’umo’; ti’al México yéetel uláak’ lu’umo’ob. U ka’ap’éel ba’ale’, leti’e bajux kéen u tojoltej, tumen ma’ jach ko’oj k ti’ali’, ts’ook ba’al túune’, leti’ u séeba’anil. Ojéela’an jach ma’alo’ob beeta’an”, tu ya’alaj.
Bix beeta’abik u báakunail u lu’umil México
Máax jo’olbesik Conacyte’ tu toslaj tu winalil abril yéetel mayoe’ yaan u xak’alta’al ba’ax kun chíikpajal ti’ u yáax jaats meyajil; ti’ le ka’ap’éel winalo’ob ku taal ti’ le je’elo’ yaan u xak’alta’al ba’ax kun chíikpajal ti’ túuntajil yéetel tu yóox jaatsil, ti’al u winalil noviembre ti’ le ja’aba’, yaan u yila’al wa ku éejenta’al u meyaj kéen xchukul k’a’abéetchajak.
Ichil máaxo’ob táan u táakpajal ti’ u xaak’al meyajil Patriae’ ti’ yaan ajts’akyajo’ob yéetel ajxak’al xooko’ob jach kaambanaja’ano’ob ti’ k’a’anan ba’al k’a’abéet ti’al u beeta’al jump’éel meyaj je’el bix le je’ela’, je’el bix: Constantino III López Macías, Peter Palese, Florian Krammer, Felipa Castro Peralta yéetel Marta Torres Rojas.
Uláak’ k’oja’ano’ob
Uláak’ ba’ale’, úuchik u beeta’al k’a’aytajil tsikbale’, k’áata’ab ba’ax táan u yúuchul yéetel poliitikáas puublikáas ti’al u ts’aatáanta’al u seen polokil máak yéetel uláak’ k’oja’ano’ob je’el bix le je’elo’.
Jala’ach López Obradore’ tu ya’alaj ti’ le k’iino’ob ku náats’alo’oba’, yaan u ts’a’abal k’ajóotlbil ka’ap’éel ku’ubesajo’ob, jump’éele’ yóok’lal u polokil máak, uláak’e ti’al u ts’a’abal ojéeltbil ba’ax sajbe’entsil yaan ti’ u kuxtal máak yóok’lal áadixioono’ob, tumen jach k’a’anan ba’al ti’ bix u tséentikubáaj máak.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
