Chéen u péetlu’umil Kaanpech yéetel Tabasco, tu’ux tak walkila’, ma’ yanak yáaxk’iini’; u yalabil u noj lu’umil Méxicoe’ yaan bix táan u yu’ubik u máan yéetel yaan lajunp’éel péetlu’umilo’ob tu’ux óoli’ u 100 por siientoil u k’áaxilo’obe’ táan u máansiko’ob le yáaxk’iino’. Ma’ uts ba’ax ku yila’al ku taali’: aak’al táan u tijil yéetel táan u k’astal, k’áax ku k’askúunsa’al, u kúuchil u yakkúunsa’al ja’ tumen ma’ táan u chu’upul yéetel uk’be’en ja’ chéen beey u wéekelo’. Kaaje’ ku yu’ubik táan u binetik ja’, ts’o’okole’, beey u máansik xan le jach ooxolilo’.
También te puede interesar: Con algún grado de sequía, 30 entidades en México
Kex tumen walkila’ u k’iinil tu’ux yaan u jach táaj p’íitil ja’e, kolnáalo’obe’ ma’ táan u chukbesik ja’ k’a’abéet ti’ u paak’alo’obi’ tumen ma’ ya’ab ja’ k’áax le ja’ab máaniko’. Tu péetlu’umil Zacatecas yéetel Durangoe’, u paak’alil bu’ul beetchaj tu ts’ook k’iinilo’ob paak’ale’, éem ichil u 30 yéetel u 40 por siientoil; wakaxo’obe’ táan u ts’o’oyolo’ob tumen mina’an u yo’ocho’ob. Ti’ noj kaajo’ob je’el bix Guadalajara yéetel Monterreye’, ts’o’ok u yantal u ja’atsal bix u t’o’oxol ja’ ti’ máak.
Ichile le 2 mil 463 u p’éel méek’tankaajo’ob yaan tu lu’umil Méxicoe’, chéen 675 mina’an talamo’obi’, uláak’o’obe’ táan u jach máansiko’ob talamil tumen máan u tikinchajal ba’al, beey úuchik u ya’alal tumen Monitor de Sequía ti’ Comisión Nacional del Agua (Conagua). Ti’ lu’umo’ob tu’ux yaan ichil 90 yéetel óoli’ 100 por siiento ti’ u k’áaxilo’ob tu’ux táan u jach yu’ubal yáaxk’iine’, chika’an ba’ax táan u yúuchuli’.
U p’áatal mina’an ja’ Michocáne’ táan u beetik u yantal talamil kex ti’ 40 u p’éel méek’tankaajo’ob (113 yani’), ts’o’okole’ ts’o’ok u k’astal u 60 por siientoil k’áax yani’. Yóok’lal u aak’alil Cuitzeo a’alabe’ ts’o’ok u yéemel u ja’il tak tu 70 por siientoil, walkila’ lu’umchaja’an. Pátzcuaroe’ láayli’ xan ts’o’ok u yéemel u ja’il. Ma’ táan u xáantal xan kéen xu’uluk u yila’al Janitzio beey petenile’, tumen walkila’ chéen junchan p’íit ja’ yani’, ts’o’okole’ leti’ jatsik ti’ Jarácuaro.
Tu lu’umil Jaliscoe’, u aak’alil Chapala, u asab nojochil yaan tu lu’umil Méxicoe’, ma’ xan chuup tu beeli’, ts’o’okole’ jach táaj k’aschaja’an u ja’il. U ya’abil ja’ yaan tu péetlu’umil Guadalajarae’ ti’ ku ch’a’abali’, óoli’ 5.5 miyoonesil máako’ob yaan. Ti’al u taal u ts’o’okbal febreroe’ káaj u xo’ot’ol ja’i’. U ts’ook ba’ale’, u wéekel ja’ chéen beyo’ k’ucha’an tak 35 por siiento tumen ma’ patal yanik u beelil u yáalkabi’, beey a’alab tumen máaxo’ob kaambanaja’ano’ob tu yóok’lal le je’ela’.
Beyxan ja’ yaan ichil u kúuchilo’ob líik’saj ja’ tu péetlu’umil Nuevo Leóne’ láayli’ xan táan u yéemeli’. Ichil ba’ax a’alab tumen Jaime Leal Díaz, máax u xokmaj le ba’alo’oba’, ichil u beelilo’ob ja’ yaan tu bak’pachil u kaajil Monterreye’, ku sa’atal kex u 30 por siientoil ja’.
Zacatecas xane’ táan u chukik óoxp’éel ja’ab yéetel yáaxk’iin beya’. U wukp’éelil kaajo’ob tu’ux ku pa’ak’al bu’ule’, táan u jach yu’ubiko’ob u máan le tikin k’iino’oba’. Tu péelu’umil Durangoe’ ts’o’ok u máan ukp’éel winalo’ob ma’ k’áaxak ja’i’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
