“K k’áatik ka sa’atbesa’ak k si’ipil tumen maaya kaaj, yóok’lal jejeláas yaayaj loobilaj beeta’ab tumen u jala’achil le Nojlu’uma’ beyxan le uláak’ táanxel jala’acho’obo’, ti’ le 300 ja’abo’ob péech’óolta’abo’ob tumen sak wíiniko’ob yéetel ti’ le 200 jabo’ob yanak u jáalk’ab kuxtalil México”, beey úuchik u ya’alik u jala’achil u noj lu’umil México, Andrés Manuel López Obrador, úuchik u tse’ektik K’áat Óolal Sa’asaj Si’ipil Ti’ Maayáaj Kaajo’ob Yóok’sal Jejeláas Yaayaj Loobil Beeta’an Ti’ob. U xuul Ba’ateltáambal ichil Ch’i’balilo’ob.
También te puede interesar: El pueblo maya ''sobrevivió al exterminio'': López Obrador
Jala’ache’ tu k’a’ajsaje’ tuláakal u máasewal kaajilo’ob Méxicoe’ tse’elo’ob, péech’ óolta’abo’ob, jumpáaykunsabo’ob yéetel kíinsabo’ob, ba’ale’ yaquis yéetel mayaajo’obe’ “ti’al u sublakil tuláakalo’one’exe’”, máaxo’ob jach ma’ utsil k’ama’ano’obi’. “Le ka’ap’éel kaajo’oba’ p’aatalo’ob yéetel láayli’ kuxa’ano’ob ti’ kiinsajtáambal. Le k’aasil ba’alo’obo’ ma’ chéen beeta’ab ka’aj k’uch sak wíiniko’ob, úuch xan yéetel u jáalk’ab kuxtalil México, u ya’abile’ tu k’iinilo’ob Porfiriato”, tu ya’alaj.
Tse’eke’ jbeeta’ab tu kúuchil Museo de Guerra de Castas, tu k’íiwikil Tihosuco, ti’ u méek’tankaajil Felipe Carrillo Puerto. Táakpaj guatemaltecoil jo’olpóop, Alejandro Giammattei; u jala’achil u lu’umil Quintana Roo, Carlos Joaquín, u no’oj k’abil le Nojlu’uma’ yéetel Ana Karen Dzib Poot, máax chíikbes maaya kaaj.
“Kex yéetel je’el beyka’aj tu’ubsa’ano’obi’…”
Ana Karen Dzib Poot tu k’a’ajsaj u k’a’ananil u k’iinil 3 ti’ mayo ti’al maaya kaaj, u k’iinil Santa Cruz: “U chíikulal kuxtal, santa cruze’ u yóol xiib yéetel ko’ol, yáax k’iin yéetel cháak, síijil kuxtal yéetel kíimil, tuláakal ba’al nuup’ul”.
Maayajo’obe’, tu tsiklbaltaj, “láayli’ wey yano’on kex tu’ubsa’ano’on, kex paalitsilta’ano’on yéetel kex ma’ kéet yaniko’on te’e kaaja’, úuchben mayaajo’obe’ ma’ sa’atako’obi’”.
Ti’al u jeel ts’íibta’al yéetel u jeel na’ata’al k’ajla’ayile’, maaya kaajo’obe’ ku k’áatiko’ob ti’ u yóox jaats meyajil jala’ache’ ka’aj u beet óoxp’éel ba’al: yáaxe’ u beetik u yantal u múuch’ meyajil ti’al u k’a’ajsa’al yéetel u chíimpolta’al u k’ajla’ayil maaya kaaj, ti’al xan u paktal beey kaaj unaj u yantal ti’ páajtalilo’ob; u beeta’al jump’éel nu’ukbesajil meyaj ti’al maaya kaaj, ti’al beyo’ u ts’aatáanta’al ba’ax k’a’abéet tu jach séebanil, tu’ux ka béeyak u táakpajal jo’olpóopo’ob yéetel maaya kajnáalo’ob; u ts’ooke’, u chíimpolta’al yéetel u táan óolta’al páajtalilo’ob jets’a’an ti’ U Almejenil Noj A’almajt’aan le Nojlu’uma’, ti’al beyo’ ma’ u péech’óolta’alo’ob tuka’atéen.
“Jump’éelili’ t’aano’on”: Sánchez Cordero
“Bejla’e táan k’áatik ti’ u maaya kaajil Méxicoe’ ka’aj u sa’atbes si’ipil yanchaj úuchik u péech’óolta’al kaaj yéetel loobilta’ab, tuemen tak walkil u yaj óolta’al u talamilo’obi’”, beey úuchik u ya’alik u xno’oj k’abil Jala’achil, Olga Sánchez Cordero, ka’aj k’uch u súutukil u t’aan.
Ti’al túun u béeytal u yantal utsil óol yéetel le Nojlu’uma’, tu ya’alaj, k’a’abéet k na’atik talamilo’ob yéetel loobilaj beeta’an ti’ mayaa kaaj, “ma’ t bin cha’aj u p’a’atal paachil maaya kaaj, tumen unaj u na’atale’ jump’éelili’ t’aano’on: México, le je’ela’ ku yantal kéen u’uya’ak tuláakal t’aan. U k’áata’al u sa’atbesa’al si’ipile’, jump’éel ba’al k’a’anan ti’al u náachtal k paakat ti’ ba’ax ku taal u k’iin, ti’al xan u páajtal k beetik u yantal u jaajil k’eexilo’obi’. Chéen wa k p’atik paachil p’eekil yéetel péech’óolalile’ je’el u béeytal u yantal jéets’ óolal te’e nojlu’uma’, tumen le Méxicoa’ ku chíikbesik u jejeláasik México’ob”.
U k’a’amal máak
Junmúuch’ máako’ob ti’ u kaajil Tihosucoe’ tu k’amajo’ob jala’ach ka’aj k’uch te’e kaajo’. Ya’ab ti’ leti’obe’ éejidatario’ob táan ka’ach u k’áatiko’ob ka bo’ota’ak p’aax yaan ti’ le nojlu’umo’, úuchik u túumbenkunsa’al nojbej; uláak’o’obe’ chéen taak ka’ach u k’amiko’ob yéetel u níib óoltiko’ob xíimbal ku beetik.
AMLO je’el tu jo’okajil le kaaj p’aatal ichil Carrillo Puerto (Quintana Roo) yéetel Saki’ (Yucatán); tu yéensaj u cristalil kiisbuuts tu’ux ku bin ti’al beyo’ u tsikbal yéetel máaxo’ob táan ka’ach u páa’tik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
