K pakabe’ k’a’anan ti’al u tse’elel kuuch tuukulo’ob jets’a’an, je’el bix le ku ya’alik bix unaj u líik’sik u paalal máak, le beetike’, le k’iino’ob yaniko’ona’ jach no’ojantak ti’al u jeel tukulta’al ba’ax ku na’ata’al le kéen u ya’al juntúul xiib u k’áat ka yanak u paalal, tumen unaj u chúumukil-chúumuk u meyjil u líik’sa’al paalal, beey tu ya’alaj máax jo’olbesik Tribu Ubuntu, Elizabeth Bautista.
Tu múuch’kabil Tribu Ubuntue’ ku péektsilta’al u líik’sa’al paalal, ba’ale’ tu’ux ka méek’a’ak, ka chíimpolta’al yéetel ka na’atak jach ba’ax le táan u beeta’alo’, tu’ux mina’an mix jump’íit sajbe’entsilil: “k tuukul to’one’, ka k’éexek u moots le paalal ku líik’sa’alo’obo’, ti’al jeel kaniko’ob bix u múul yantal máak ich kaaj, paalale’ ku yaabilt’aale’ ku kanik u yaabilaj xan kéen nojochchajako’obe’, le beetik beyo’, yaan u chan ch’éejsa’al jela’an tuukulo’ob tu’ux ku sa’atal u beelo’ob tu paachil k’iin, mix xan u seen ba’atel yéetel u láak’o’ob”.
U beelal juntúul xiib kéen líik’sa’ak juntúul paale’, Bautista tu ya’alaje’ táan u meyajo’ob ti’al u béeytal u k’exiko’ob tuukul, ikil u na’ata’ale’, unaj “chúumukil-chúumuk” u meyajili’, tumen u yuumil le wa máaxo’, wa u núupe’, unaj u múul beetiko’obi’, “k tselik ti’ob u tuukulil táan bin u yáantajo’ob, wa k papaxk’a’abtik tumen tu p’o’ojao’ob nu’ukulo’ob wa tu k’exo’ob u páañal le paalo’”, táan u kaxta’al ka u na’ato’obe’,unaj u beetiko’ob u chúumukil tuláakal le meyajo’, ti’al beyo’ u yantal tu’ux u chan ch’a’ak u yiik’ u na’ le paalo’.
Le je’ela’, ku ya’alik, jach táaj k’a’anan, tumen ya’abach juntéenake’ chéen leti’e’ na’tsil máax kaláantik le paalo’, leti’ beetik xan u meyajil ichnaj, yéetel leti’obe’ ku p’áatalo’ob juntséelik.
“Xiibe’ chéen chu’uch ma’ táan u páajtal u ts’áak, ba’ale’ tu yalabil ba’alo’obe’, je’el u béeytal u beetik tuláakal ba’ax beetik u na’ le paalo’, to’on túune’, k k’áat ka táakpajako’ob kéen jo’op’ok u líik’sa’al paalal. K tukultike’, ti’al u líik’sa’al juntúul paale’ k’a’anan tuláakal u láak’o’ob, ma’ chéen u na’obi’, le beetik tak leti’ob unaj u yantalo’obi’, ba’ale’ beyxan tak uláak’ u láak’o’obi’”, tu ya’alaj.
Pakab kuxa’an te’e k’iino’oba’, tu ya’alaj, k’a’anan tumen ich k’eeyajil líik’sa’ab, ts’o’okole’ kex beyo’, táan u yilik bix u k’exik tuukul yaan, ma’ chéen u tuukulil ko’olel, “beyxan ti’ xiib yaan u tuukulil u k’exiko’ob ba’ax jets’a’an ti’ bix unaj u líiks’a’al juntúul paal, tuukul a’alik xiibe’ ma’ táan u yok’ol, wa ma’ táan u báaxtiko’ob muñeekáas. Ts’o’ok k ilike’, ma’ jach no’oja’an u líiksa’al paalal beyo’, ba’ale’ kéen táakpajako’obe’ óol talam u beetiko’ob ba’al ma’alob, ba’ale’ le je’elo’ beyo’ tumen táan k t’aan yóok’lal ba’ax ts’o’ok u jach táaj yúuchtal kana’ak, ts’o’okole’ leti’obe’ táan u ba’atelo’ob tu táan páatriarkaadoi’”.
U yóol juntúul yuume’, tu tsolaj, ku ts’áak u páajtalil u ye’esik u puksi’ik’al ti’ u paalal je’el bix u beetik juntúul na’tsili’. Yuumo’obe’, tu ts’ook a’alaj, unaj u “no’ojan lu’umil” u paalal. Tumen leti’obe’ ku kaniko’ob ba’ax ku yilko’ob, le beetike’, wa juntúul paal ku yilik bix u múul meyaj u yuum ichnaj, beyxan ku chíimpoltik máake’, leti’e’ láayli’ yaan xan u beetik beyo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
