Aj chuk kayo’ob táakano’ob ti’ jejeláas u múch’ilo’ob kaaje’, táan u k’áatiko’ob ti’ u jo’olpóopilo’ob le lu’uma’, ka u yil ba’ax kéen u beet yéetel máaxo’ob ku máan u ta’akikubáajo’ob ti’al u chukiko’ob kay tu lu’umil Yucatán, tumen ku loobiltiko’ob kuxtal yaan k’áak’náab, ba’ale’ ku beetik k’aas xan ti’ máaxo’ob kuxa’anob yéetel le meyaja’. Ti’ le 12 mil u túul chuk kay yaan Yucatáne’, maanal ti’ mil 500 u túulale’ ta’akunbáajil u beetiko’ob; u 30 por siientoile’ kay chuka’ane’ ma’ no’oja’an jóok’sa’ani’, tu ya’alajo’ob.
Ti’ k’a’aytajil tsikbal tu beetajo’obe’, tu ya’alo’ob ma’ ki’imak u yóolo’ob yéetel ta’akunbáajil chuk kay yaan te’e péetlu’uma’; beyxan tuláakal ba’ax xa’ak’ta’an ichil máaxo’ob beetik le meyaja’.
También te puede interesar: Personas del mar solicitan un alto a la pesca furtiva en Yucatán
“U yúuchul le je’ela’ ku beetik u yantal uláak’ nojoch talamilo’ob, je’el bix sajbe’entsil u kuxtal máak yéetel u p’áatal mina’an meyaj, tumen táan u bin u ch’éejsa’al ba’alche’ob”, beey tu ya’alaj José Manuel Sánchez González, máax jo’olbesik Armadores Pesqueros A.C.
Leti’e’ tu ya’alaje’ ts’o’ok maanal ti’ lajun ja’ab káajak u takpoltiko’ob le ba’ax ku yúuchula’, tu táan u jo’olpóopilo’ob u yóox jaatsil meyaj jala’ach, ba’ale’ mix máak núukik mix ba’al ti’ob.
Tu ya’alaje’, mix jump’éel mola’ay, mix xan juntúul aj chuk kaye’, yaan u yoksik taak’in ti’al u páajtal u jóok’sa’al u cheemo’ob, tumen ojéela’an kayo’obe’ táan u laj chuka’alo’ob tumen máaxo’ob mina’an mix u ju’unil ti’al u beetiko’ob, ts’o’okole’ ku k’a’abéetkunsik ba’alo’ob ma’ cha’aban u beeta’ali’ ti’al u máano’ob chuuk.
Sánchez González tu ya’alaje’, u máan chukbil kay tumen máaxo’ob ku ta’akikubáajo’obe’, táan u káajal u beetik u yantal sajbe’entsil ti’al u kuxtal kaaj; ts’o’ok u jach táaj chíikpajal Progreso. Ba’ale’, leti’e’ ku tukultike’, ku yúuchul tumen yaan uláak’ táanxel kaajil cheemo’ob, ts’o’okole’ ti’ ku p’áatalo’ob Puerto de Abrigo, lik’ul u winalil febrero.
U 30 por siientoil kay ku jóok’sa’ale’ ma’ no’oja’an u chu’ukuli’
José Luis Carrillo Galaz, máax jo’olbesik Confederación Mexicana de Cooperativas Pesqueras y Acuícolas (Conmecoop) tu ya’alaje’, máaxo’ob meyajtik chuk kaye’ táan u máansik nojoch talamilo’ob tu yóok’lal pak’be’en k’oja’an yéetel ikil ts’o’ok u jach k’a’amtal cháak k’aaxal; ts’o’okole’ tu paache’ ti’ yaan u máan chukbil kay ich ta’akumbáajil.
“Lelo’ ma’ yanchaj u je’elili’; u 30 por siientoil kay ku jóok’sa’al Yucatáne’ ku beeta’al chéen ich ta’akumbajil, ma’ no’ojan u chu’ukuli’, ts’o’okole’ ti’ tuláakao’on ku beetik k’aas. Beyxan, ya’ab táanxel kajil máako’ob k’ucha’ano’ob ti’ k’a’anan kúuchilo’ob. Maanal 100 cheemo’ob ts’o’ok u yantali’”, tu ya’alaj.
Leti’obe’ ku tukultiko’ob jo’olpóopo’obe’ ma’ táan u ts’áako’ob u si’ipil máax beetik ba’alo’ob ma’ no’ojantako’ob kéen jo’op’ok u chuka’al kayi’, tumen kex yaan cheemo’ob je’elsa’ano’ob tumen u máan u chuko’ob kay ichil k’iino’ob ma’ cha’abane’, ku jáalk’abta’alo’ob tu jo’oloj 72 ooras.
Aj chuk kayo’ob ku máano’ob ta’akunbáajile’ ku much’iko’ob ichil 2 mil yéetel 3 mil pesos sáansamal yéetel ba’ax ku beetiko’ob; ka’alikil máax no’oja’an u meyajtike’ chéen ku náajaltiko’ob ichil 200 yéetel 300 pesos sáansamal, wa tumen ma’alob binik ti’ob ti’ le k’iino’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
