de

del

Foto: La Jornada Maya

Tumen María Laura Chang

América Latinae’ junxéet’ lu’um jach jela’an. Máasewal kaajo’ob u ye’esajil. Kitak u ts’a’abal k’ajóoltbil péektsilo’obe’, k’a’ana’an u sáasilkunta’al ba’ax yaan tu paach u kuxtalo’ob yéetel u talamil u k’ajla’ayilo’ob. Múul meyaj ichil máasewal aj ts’ajpéektsilo’obe’ jach k’a’ana’an le k’iin ku beeta’al xaak’al yóok’lal ba’alo’ob loobiltiko’ob; bey xan k’a’ana’an u tukulta’al buka’aj k’iin k’aabéet ti’al u yoksikubáaj máak ichil u jajililo’ob.

 

Oochel: Pexels

 

Bejla’e’ k’a’ana’an u tukulta’al máaxo’ob ts’áaik péektsilil yóok’lal máasewal kaajo’ob yéetel bix u beetiko’ob. Bey u tukultik Sasil Sánchez Chan u x ajts’íibil K’intsil (maaya t’aan) ti’al La Jornada Maya ku jóok’ol tu petenil Yucatán, México, juntúul u’ulab ti’ u ts’ook meyajil #charlasCIJN. Te’el súutuka’, ajts’aajpéektsilo’ob táan u jo’olintiko’ob k’a’ana’an meyajil xaak’al ichil máasewal kaajo’obe’, tu tsolajo’ob bix táan u beetiko’ob meyaj yaan ba’ax u yil yéetel u muk’yaj máasewal kaajo’ob, ku ye’esiko’ob talamil yéetel bix je’el u k’ajóolta’al tuláak’ tu’uxo’obe’.

Sánchez Chane’ u yoksjmaj óoltmaj “ ajts’aajpéektsilo’obe’ unaj k jóok’sik péektsilo’ob t kaajalo’on yéetel unaj kjets’ik bix k k’aba’atikbáaj”. Jump’éel ba’al ku kúulpachkunsik ts’aajpéektsilo’ob ku t’aano’ob yóok’lal le ba’alo’oba’ bey táanxelilo’obe’, bey túuno’ ku ye’esiko’ob chéen wáa ba’ax suuk u ye’esa’al ti’ le miatsilo’obo’. “Le k’iin táanxelil máak ku t’aan t óok’lale’, yaan k’iine’ ma’ chuka’an ba’ax ku ye’esiki’ mix chuka’an ba’ax ku ya’alik ti’al u páajtal u ma’alob k’ajóolta’al ba’ax ku yúuchuli’”.

U múuch’ul meyaj Edilma Palma, Agenda Propiae’, páajtchaj u meyajtik le ba’alo’oba’ yéetel múuch’ meyaj Tejiendo Historias. Te’elo’ ti’ ku múul meyaj máasewal ajts’aajpéektsilo’ob yéetel le ma’ máasewalo’obo’, tak u tukulta’al ba’ax meyajilo’ob kun beetbil. Ba’ax ku kaxta’ale’ u beeta’al “múul meyajil ts’aajpéektsilo’ob ichil jejeláas miatsilo’ob” tu’ux le ajts’aajpéektsilo’obo’ ku meyajtiko’ob jump’éelili’ k’ajla’ay ti’al u ma’alob xak’altiko’ob. Bey túuno’ ku mu’uch’ul u kuxtal kaajo’ob yéetel bix u yúuchul u meyajil ts’aajpéektsilil k k’ajóolmaj.

 

 

U xu’ulsa’al paternalismo ti’ bix u beeta’al u meyajil ts’aapéektsil

K ojel ba’atel ku beetik máasewal kaajo’obe’ yaan ba’ax u yil yéetel u kalaantik u lu’umo’ob, ba’ale’, táan wáaj k u’uyiko’ob tu jaajil ti’al k yéeyik ba’ax óok’lal kun úuchuk t’aan.

Ti’ múuch’ul meyaj ichil Tejiendo Historiase’, ku tsikbalta’al meyajo’ob yóok’lal extractivismo yéetel bix u loobiltik kaajo’ob; te’ u ts’ookil winalo’oba’ jach táan u tukulta’al yóok’lal bix kun ya’abchajak le meyajo’oba’ tumen yaan u káajal u péek taak’in. Bey xan, yaan takpool yóok’lal bix u mixba’alkunsa’al u páajtalilo’ob kaaj, bix u loobilta’alo’ob yóok’lal u k’éexpajal yooxol yóok’olkaab, u yantal jantbil ba’alo’ob, bix u bin u sa’atal u t’aano’ob. Colombiae’ yaan xan ba’atel ts’ombail.

Ichil Ojo Público, jump’peel ts’aajpéektsilil peruanoe’, tu táakmuk’to’ob jump’eel múul meyaj. “ T ka’ansaj máasewal ajts’aajpéektsilo’ob ti’ jejeláas kaajo’ob, le ka’aj káaj le noj k’oja’anilo’ ka’aj suunajo’ob tu kaajalo’ob”, tu tsolaj juntúul u xjo’olpóopil Nelly Luna. Lela tu beetaj u jets’ik u tuukulo’ob yóok’lal ba’alo’ob loobiltiko’ob: “u meyajta’al taak’in yéetel loob ku yúuchul yóok’lal meyajo’ob ma’ uts u beeta’ali’”. Jump’éel ba’ax jach k’a’ana’an ch’a’achibta’ab tumen le xts’aajpéektsilila’, tu winalilo’ob jach ts’aatáanta’ab nojkaja’anil yóok’olkaab tumen jala’achilo’obe’, lu’umo’obe’ p’áato’ob tu k’ab loobil.

Ku paajtal a wilik u tsikbal te’el cha’anil ka’analo’.


 También te puede interesar: Adentrarse sin prejuicios: cómo hacer periodismo de investigación en comunidades indígenas

 

Le ja’ab máaniko’ Lunae’ tu jo’olintaj Ellas luchan: historias de resistencia, jump’éel meyaj tu’ux tu ts’aj k’ajóoltbil bix loobilta’abik máasewal ko’olelo’ob ti’ jo’op’éel méek’tanlu’umo’ob yóok’lal noj k’oja’anil, ma’ chéen ti’ bix u náajaltiko’ob taak’ini’, bey xan ti’ ba’ax u tukultmaj u beetiko’ob. Ichil ba’ax tu yilo’obe’ ya’abchaj bix u pe’ech’el ko’olelo’ob.

 “Tsikbalnajo’on yéetelo’ob yéetel t payalt’antaj artistaob ku múul meyajo’ob yéetel le kaajo’obo’ ti’al u ma’alob ya’aliko’ob le k’a’am t’aana’, ku tsolik.

“Tsikbal ku beetik ts’aajpéektsil tu’ux ku beetik u t’aan máasewal kaajo’ob bey tu muk’yajo’ob yéetel paternalista paakate’ unaj u jáawal” bey u ya’alik Luna. U kúulpachile’, le meyaja’ jéets’ yóok’ol bix u mantats’ ba’atel ko’olelo’ob “ti’al u jóok’olo’ob táanil yéetel tuukulilo’ob meyaj  wa ba’alo’ob ku muk’yajtiko’ob tu kaajalo’ob”.


K’áat chi’ xma’ sajkilil, suunako’on k’ambe’entsililo’on

Jejeláas bix u beeta’al, ba’ale’ k’a’ana’an k ojéeltik ti’ máax taak tsikbaltiko’ob ba’ax xak’altik. Sasil Sánchez Chane’ ku táak’muk’tik  ts’aapéektsil ich maaya t’aane’ xi’ik tu ts’u’, kitak tu kaajal ti’al u kaajal, ka’aj ts’a’abak péektsil tu’ux ku síijil, u chíikulale’ Iván Castaneirae’ juntúul ch’a’aj oochel yéetel videasta ku táakmuk’tik meyaj Ojos de Tierra, tu kaxtaj bix u beetik k’ajla’ay ku píitmáansik kaajo’ob yéetel oochelo’ob.

U ya’abil meyaj yóok’lal u paajtalil wíinik yéetel máasewal kaajo’obe’, tu beetaj u k’amik kaambal tu tsolajto’on ti’ le tsikbala’. U chíikulale’ “mix juntéen unaj knáats’al ti’al k a’alik táan kt’aan yóok’lal wáa máax”. Uláak’ ba’ax suuk u beetik jts’aajpéektsile’ leti’ le u taaktal u jajkuntik ich kaaj ba’ax ku tukultik “lelo’ jump’éel noj ba’al ma’ ma’alobi’”.

Castaneirae’ ku ya’alik unaj u páajtal u k’a’amal tuláakal le ba’ax ku páajatale’, k máansik súutuko’ob yéetel le máako’obo’, ka’aj táakpajako’on ti’ ba’ax ku beetiko’ob. Ba’ale’ unaj sáasil k tuukul ti’al ma’ ktukultik ba’ax ma’ unaji’. “Ma’ u tu’ubulto’on yaan máasewal minero’ob yéetel le ku ch’akiko’ob che’ob ich k’aaxo’, yaano’ob, ma’alob, ma’ kmeyaj a’alik wa tojbe’en ba’ax ku beetiko’obi’”, ku ya’alik.

Ti’al máax ku k’abéetkunsiko’ob cámaro’ob wa microfono’obe’ k’a’ana’an xan u ma’alob tukulta’al ba’ax ku jelpesik u k’abéetkunsa’al le ba’alo’oba’, yáax táanile’, ti’al náach kaajo’ob tu’ux ma’ suuk u yila’al le túumben nu’ukulo’oba’.

Nelly Lunae’ tu ye’esaj u chíikulil u jejeláasil bix u ts’a’abal k’ajóoltbil péektsilil ti’ video tu beetaj Ojo Público yéetel k’aay Ikon Itan Ikoma [jaaj wa tuus],  ku k’a’ayal tumen Wihtner FaGo yéetel Pablo Salas. U ka’ap’éel meyaj beeta’an ichil shipibo-konibo t’aan, ti’ discoil rap ‘Chiqapwan Takisunchis’ [Ko’ox táan yéetel u jaajil], beeta’ab tumen le múuch’ila’.

 

Ba’ax ku páajtal u beeta’al táanil ti’ káatchi’ ichil máasewal kaaj

Castaneirae’ tu tsikbaltaj jejeláas ba’alo’ob  ku páajtal u beeta’al ka’alikil ma’ okok ichil jump’éel máasewal kaaji’.Tuláakal le ba’alo’oba’ yaan ba’ax u yil yéetel u k’ajóolta’al ba’ax u jela’anil ti’ kaaj yéetel baáx óok’lal kun t’aanak. Lela’ leti’ le ba’ax tu tsolxikintaja’:

  • Kájóolt u k’ajla’ayil le kaajo’ yéetel ba’ax talamilo’ob ku páajtal u jéentantik máak, ma’ tu páajtal a bin je’el tu’uxak wa ma’ a wojel tu’ux ka bini’ mix máaxo’ob ku táakpajalo’obi’.
  • Kna’atik tuláakal ba’ax k ilik yéetel máax k ilike’, mantats’ táan u k’éexpajalo’ob.
  • Te’el k’iino’oba’, unaj k tukultik le noj k’oja’anil yaan yóok’olkaabo’, unaj k kalaantik ma’ k loobiltik kaaj.
  • Unaj k je’ek’abtik k tuukul ti’al k u’uyik ba’alo’ob ma’ suuk k u’utik ti’ occidental miatsili’.
  • K k’ajóoltik a’almaj t’aano’ob weyilo’obe’ yéetel táanxelil no’oj lu’umo’ob ku chíimpoltik u páajtalilo’ob.
  • Áantabáaj yéetel ajts’aajpéektsilo’ob wáa máako’ob  kaja’ano’ob te’el kaajo’, bey xan yéetel máako’ob yáax meyanaja’ano’ob te’elo’.

 

Oochel ch’aba’an ti’ juntúul chan paal tu kaajil Jurubirá ti’ Golfo ti’ Tribugá. U yoochel Ivan Castaneira

 

U ts’ooke’, Sasil Sanchez Chane’ ku k’a’ajsik “ k’a’ana’an k t’ubsik ba’ax k ojel, k jel beetik ba’alo’ob, jel tukultikbáaj yéetel u je’ek’apajal ktuukul ti’al k éejentik yaan uláak’ bix je’el u tsikbalta’al ba’alo’obe’”. Bey túuno’ unaj kna’atik ti’al u beeta’al xaak’al ichil máasewal kaajo’obe’ ka’atéen muk’yaj, ka’ap’éel bix u pakta’al ba’alo’ob.

Ku páajtal a wilik tsikbal ta’aka’ab yóok’lal periodismo de investigación en comunidades indígenas te’ela’.

 

María Laura Chang juntúul xts’aajpéektsil venezolana ku meyaj tu juunal, kaja’an Buenos Aires. Táaj kaambalnaja’an ti’ meyajo’ob yaan ba’ax u yil yéetel u páajtalilo’ob wíinik, toj óolalil u yantal mejen paalal yéetel u bin máak kajtal tuláak’ tu’ux. Bejlae’ oka’an meyaj ichil múuch’ ku k’aba’atik Chicas Poderosas, u ts’áamaj u yóol ti’al u táakmuk’tik xaak’alil meyaj ichil noj lu’umo’ob yéetel múul meyaj. U jóok’smaj k’ajóoltbil meyajo’ob ti’ The New York Times ich kastelán, News Deeply, Salud con Lupa, RedAcción, Armando.Info, La vida de nos, Efecto Cocuyo, yéetel uláak’o’ob. Tu ja’abil 2019 tu náajaltaj Beca Oxfam / Fundación Gabo de Periodismo Migratorio. K’ucha’an xan ka’aten ti’ u ts’ookil Premios Gabriel García Márquez.


*Le ts'íiba' múul meyajta'an ichil GIJN yéetel K'iintsil jok'a'an ti' La Jornada Maya