Hermann Bellinghausen
Yáax tak poolo’ob beeta’ab tumen zapatistaob yaan tu péetlu’umil Chiapase’ tóop’o’ob ti’ i’inajo’ob. Káajeke’ 11, ba’ale’ ma’ xáanchaj ka j náak 13. Le tuukulila’ p’áat beey u moots yaba’ach líik’sajt’aano’ob táan u beeta’al walkila’ tumen máasewal kaajo’ob ti’ u lu’umil México. Ka’aj tíip’ u ja’abil 1994e’, Ejército Zapatista de Liberación Nacionale’ (EZLN) tu yaktáantaj u jaajil kuxtal táan u máansik máasewal kaajo’ob, ka’aj jo’op’ u páaktik jump’éel nojbej ti’al u kaxtik jáalk’abil. Tu jo’oloj 27 ja’abo’obe’ ma’ chéen kuxa’ani’, láayli’ u kaxtik u beel je’el bix bíin k’a’abéetchajake’.
U pik’il ju’unil táan u beeta’al ti’ Internet yéetel ku k’aba’tik Desinformémonose’ yáax chíikpaj tu winalil mayo, úuchik u yáax jóok’sa’al jun jaats ti’ le meyaj yaan u xáantal 13 winalo’ob, ti’ lalaj jump’éele’ yaan u ye’esal jump’éel tak pool beeta’an tumen zapatistaob, yéetel ti’ kun ts’a’abil ichil u jaatsil Tzam, meyaj jo’olbesa’ab tumen x ts’íibo’ob Yásnaya Aguilar yéetel Gloria Muñoz Ramírez.
Ka’aj ts’a’ab k’ajóoltbil meyaje’ tu ya’alajo’ob: “Tzame’ u k’áat u ya’al ‘tsikbal’ ich ayapaneco t’aan, jump’éel t’aan chéen ku t’a’anal tumen lajuntúul máak, ts’o’okole’ sajbe’entsl u sa’atal”.
Ku k’a’ajsiko’obe’ “tu yáax k’iinil enero ti’ u ja’abil 1994, miles, millonesil máako’ob tu lu’umil México, yéetel uláak’ u kaajilo’ob yóok’ol kaabe’ tu yojéeltajo’ob u ba’atel maaya kaajo’ob jo’olbesa’an tumen EZLN. Ba’axten ku beetiko’ob yéetel ba’ax ku yaj óoltiko’ob. “ti’ je’ets’ ichil Primera Declaración de la Selva Lacandona, ju’un tu’ux tsola’an ba’ax u k’áat u beeto’ob”, tumen táan u k’áatiko’ob ka yanak: meyaj, k’áax, tu’ux u yantal máak, ba’al ti’al u tséentikubáaj kaaj, toj óolal, kaambal, jáalk’ab kuxtal, keetil kuxtal yéetel jets’ óolal. Ti’ le uláak’ winalo’obo’, táakbesa’ab ti’ takpoole’, ka chíimpolta’ak xan u páajtalil ko’olel yéetel u páajtalil u yojéeltiko’ob ba’al. Óoxlajunp’éel tak pool tu beetajo’ob.”
Yásnaya Aguilar, x ayuuk ts’íibe’, k’ajóolta’an tumen ku líik’sik u t’aan ti’ reedes sosiaalese’, tu ya’alaje’ “u tuukulile’ u beeta’al jump’éel kúuchil tu’ux ka béeyak u ts’a’abal k’ajóoltbil lalaj winale’, u meyaj lajuntúul máak taalja’an u ch’i’ibal ti’ máasewal kaajo’ob, ts’o’okole’ ku páajtal u ye’esa’al u meyajil ts’íib je’el bix k’aay tuukul, táan popol t’aan, tsikbalo’ob, cha’ano’ob, juumo’ob, wa boono’ob. 13, ku ya’alik, k’a’anan ti’al u ayuuk kaaj, beyxan ti’al uláak’ miatsilo’ob”.
Jach k’a’anan u yu’ubal u t’aan ko’olel
Tu ya’alaj xane’, táan u kaxta’al yéetel le meyaja’, ka béeyak u yantal tsikbal ichil le ko’olelo’obo’, yéetel u cha’abal u meyaj tu juunal le ts’íibo’obo’. Ka’aj káaj meyaje’, ma’ tukulta’ab wa chéen u ti’al ko’olel, ba’ale’ je’el bix úuchik u beetchajalo’ beey p’áatiko’, tumen tak walkila’ chéen ko’olel ts’o’ok u táakpajali’. Walkila’ k tukultike’, buka’aj u ma’alo’obil wa chéen ko’olel ka táakpajaki’, ka yanak 130 u túulalo’obi’, tuláakal máasewalo’ob, ts’o’okole’ ma’ tsaj wa chéen leti’e’ k’ajóoltano’obo’.
Aguilare’ kaja’an Ayutla Mixe, Oaxaca, ba’ale’ jach k’ajóolta’an yóok’lal meyaj ku beetik, je’el bix cha’an tu múul meyajtaj yéetel Gael García. Leti’e’ ku ya’alike’, táan u tukulta’al ka tóop’ok i’inaj ts’o’ok u pa’ak’al tumen zapatistaob. Yáax i’inaje’ ku páajtal u xo’okol te’ela’: https://tzamtrecesemillas.org/sitio/category/13semillas/trabajo/).
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
