Tu petenil Yucatáne’ kaja’an jump’éel miyoon 712 mil u túul máako’ob máax yaan ti’ob meyaj na’ata’an beey óotsil bo'ol meyaj, wa precario, tumen leti’e’ tu’ux ma’ táan u ts’a’abal seguróo sosial, mix xan táan u bo’ota’al tu beel ti’al u ma’anal u jach k’a’abéetil ba’al ti’al kuxtal, wa kanaasta baasikáa, beey úuchik u chíikpajal ti’ Semáforo de Trabajo Digno por Estados de la Región Sur-sureste, tu’ux laj chak u boonil le péetlu’umo’oba’, úuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil tumen Acción Ciudadana Frente a la Pobreza, le 8 ti’ julio máanika’.
Ichil ba’ax chíikpaj te’e xak’al xooko’, óotsil bo'ol meyaj yaan tu lu’umil Yucatáne’ ti’ yaan tu jach ka’analil tsoolil, tumen yaan 788 mil u túul máak ts’a’aban meyaj beyo’, tu paache’ ti’ yaan Quintana Roo tu’ux yaan 607 mil yéetel tu ts’ooke’ Kaanpech tu’ux yaan 317 mil.
También te puede interesar: Península de Yucatán, con un millón 712 mil personas en precariedad laboral
Múuch’kabil tu ts’áaj k’ajóoltbil xak’al xooke’, tu tsi’iktaj bix yanik meyaj ku ts’a’abal ti’ máak tu péetlu’umilo’ob Kaanpech, Chiapas, Guerrero, Oaxaca, Puebla, Quintana Roo, Tabasco, Veracruz yéetel Yucatán úuchik u xak’altiko’ob xan ba’ax chíikpaj ichil Encuesta Nacional de Ocupación y Empleo (ENOEN) beeta’an tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi).
Beey túuno’, múuch’kabile’ tu ya’alaje’ formal meyaje’ ku na’atal beey le tu’ux ku bo’ota’al maanal ti’ le beyka’aj ku tojoltik kanaasta baasikáa. Lela’ u k’áat u ya’ale’ ku bo’ota’al ti’ob u tojol ka’ap’éel kanaasta baasikáa, tumen maanal ti’ 7 mil 500 pesos ku náajaltiko’ob, ts’o’okole’ ts’a’aban ti’ob xan seguróo.
Óotsil bo'ol meyaje’ ku yantal le kéen yanak máak ku k’amik u bo’ol tumen leti’ kaxtik, beyxan tumen u bo’olile’ ma’ táan u chúukpajal ti’al u ma’anal kanaasta baasikáa, wa ma’ xan ts’a’aban ti’ob seguróo.
Beyxan ti’ ku yokol xan máax ma’ táan u meyaj yéetel le mina’an meyaj ti’obi’, ichil le je’elo’oba’ ti’ yaan máax mina’an ba’ax ku beetik beyxan le yaan u páajtalil u meyaj. Uláak’ ba’ale’, leti’e’ máaxo’ob ma’ táan u páajtal u meyajo’ob, le beetik ku p’áatalo’ob meyaj ich naj wa kanan ku beetiko’ob. Ti’ le jatsil meyaja’, u ya’abile’ ko’olel.
Tu péetlu’umil Yucatáne’, je’el bix chíikbesa’ab tumen ENOENe’, ichil u winalilo’ob enero tak marzo ti’ u ja’abil 2021e’, kaaj péeka’an meyaj ti’al u suut taak’ine’ xoka’an tak jump’éel miyoon 148 mil 464, tu lu’umil Kaanpeche’ 426 mil 20 yéetel Quintana Rooe’ 843 mil 622.
Ka’alikil kaaj ma’ táan u k’a’abéetkunsa’al ti’al meyaje’ xoka’an tak 35 mil 255 u túul máak tu péetlu’umil Yucatán, 12 mil 843 u túul máak tu péetlu’umil Kaanpech, yéetel 75 mil 437 u túul máak Quintana Roo, tumen beey u jets’maj Inegi.
Xaak’al beeta’ab tumen Acción Ciudadana Frente a la Pobreza ku ya’alike’, tu péetlu’umil Yucatánae’ yaan 344 mil u túul máak jatsa’an, mina’an meyaj ti’ob wa ma’ táan u páajtal u kaxtiko’ob meyaj tu’ux ka bo’ota’ako’ob tumen ku meyajo’ob ichnaj; beyxan, chéen 186 mil u túul máak yaan ti’ob formal meyaj, ti’ máaxo’ob yaan seguróo yéetel utsil náajal ti’al u ma’anal kanaasta baasikáa.
Tu péetlu’umil Kaanpeche’ yaan 69 mil u túul máak yéetel formal meyaj, yaan 149 mil jatsa’an ma’ táan u meyaj wa ma’ táan u páajtal u kaxtiko’ob meyaj ka bo’ota’ak ti’ob tumen u meyajil ich naj ku beetiko’ob; yéetel tu lu’umil Quintana Rooe’ yaan 181 mil u túul máak yaan formal meyaj ti’ob, ba’ale’ 371 mile’ jatsa’an ti’ le je’elo’.
Wa ku ke’etel yéetel uláak’ péetlu’umo’obe’, ti’ le baanta je’ela’, chéen Yucatán óoli’ leti’e’ “ma’ jach táaj k’aas yaniki’”, Rogelio Gómez Hermosillo, máax jo’olbesik le múuch’kabilo’; ba’ale’ “ma’ táan u páajtal u na’atpajal ba’axten yaan 788 mil u túul máak tu péetlu’umil Yucatán máaxo’ob ku meyajo’ob ba’ale’ jach óotsil u bo’ota’ali’”, tu ya’alaj.
“Máaxo’ob jatsa’an ti’ meyaje’ ku chíikbesiko’ob u yóox jaatsil kaaj ku beetik u suut taak’in, ts’o’okole’ míin xan leti’e’ jaats kaaj tu’ux ku yantal le óotsilili’, ba’ale’ máaxo’ob óotsil u bo’ota’al u meyajo’obe’ ku uktéenchajal u xookil wa ku ke’etel yéetel le máaxo’ob yaan meyaj ti’ob ba’ale’ kex u jach p’íitil ba’ale’, ts’a’aban ti’ob”, tu tsikbaltaj Gómez Hermosillo.
Beey túuno’, xaak’ale’ ku chíikbesike’ maanal ti’ 20 miyoonesil máak yaan je’el u páajtal u meyaj ti’ u lu’umil México, ba’ale’ ti’ le je’elo’ tu noojol-lak’in lu’ume’ chéen 1.5 miyoonesil máak yaan nojbe’en meyaj ti’, tumen ku chúukpajal u bo’olo’obe’ yéetel tumen ts’a’aban ti’ob xan seguróo.
Te’e baanta’a, ku ya’alik Acción Ciudadana Frente a la Pobreza, leti’e’ tu’ux chika’an ma’ jach náachkunsa’an u xíimbalil kaaj, tumen u táanchúumukil máaxo’ob ku meyaje’ ku beetik ich óotsilil, ma’ táan u bo’ota’al tu beeli’, ts’o’okole’ mina’an xan u seguróo’ob, ts’o’okole’ uláak’ 7 miyoonesil máak jatsa’an ti’ je’el ba’axak meyajili’, tumen ma’ táan u kaxtiko’ob mix jump’éel u ti’alo’obi’, wa ma’ táan u páajtal u kaxtiko’ob tumen yaan ba’ax ku beetiko’ob ichnaj wa ku kanano’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
