Ichil jump’éel ja’abe’, u promeedioil u ch’a’akal che’obe’ ku píitmáansik 22 mil ektaareas ichil u k’áaxilo’ob Yucatán, beey tu ts’áaj k’ajóoltbil José Eduardo Bestard Barrera, máax jo’olbesik u jaats meyajil Restauración y Protección de la Promotoría de Desarrollo Forestal ichil u mola’ayil Comisión Nacional Forestal (Conafor).
Bestard Barrerae’ tu ya’alaje’ u meyajta’al kool, u tséenta’al wakax yéetel u ya’abta’al u seen beeta’al najo’obe’ chéen jayp’éel ba’al beetik u k’astal k’áaxo’ob.
Ichil ba’ax ku tukulta’al tumen Pronatura Península de Yucatán A.C. (PPY), tu jo’oloj 100 ja’abo’obe’, ti’ u lu’umil Yucatáne’ ts’o’ok u k’astal óoli’ u 60 yéetel 70 por siientoil ti’ k’áax yáax yanchaj te’e lu’uma’.
También te puede interesar: Anualmente, Yucatán promedia 22 mil hectáreas de selva deforestadas
Ichil ba’ax tu ya’alaj j bioologoe’, Conafore’ táan u beetik meyajo’ob ti’al u jeel líik’sik k’áax, le beeitk yaan jejeláas nu’ukbesajo’ob yéetel taak’in jets’a’an unaj u k’a’abéetkunsa’al tumen u múuch’kabilo’ob kaaj, beyxan ti’al mola’ayob beetik xaak’al yéetel ti’al kaajo’ob tu’ux ku beeta’al meyaj ti’al u nuukkíinsa’al k’áax tuka’atéen.
Ma’ seen úuch ka’aj káaj u yutskíinsa’al u maanglaresil u jáal ja’il yaan tu xamanil Yucatán, Región Dzilam de Bravo, táan u múul meyajta’al tumen PPY, Cinvestav yéetel junmúuch’ kajnáalo’ob k’ajóolta’an beey “Los Restauradores de Dzilam de Bravo”, tu’ux k’u’ub 2 miyoonesil pesos ti’al meyaj tumen Conafor.
Bestard Barrera tu ya’alaje’ le mola’ayo’ táan u kaxtik u jeel kuxkíinsik 2 mil 500 u ektaareasil k’áax lalaj ja’ab.
Páajtalil ku ts’a’abal ti’al u beeta’al uláak’ múuch’ kajtalo’ob yéetel u páajtalil u k’éexel bix u k’a’abéetkunsa’al lu’ume’ ku ts’a’abal tumen u jala’achil le lu’uma’ yéetel u jo’olpóopil méek’tankaajo’ob, ikil u yáax xak’alta’al tumen junmúuch’ máak u yojel jejeláas ba’al yóok’lal le je’ela’, tu’ux láayli’ u táakpajal Conafor. Le beetike’, ts’o’ok u jach táaj a’alale’ k’a’abéet u kaxta’al bix u ma’alobkúunsa’al u meyajta’al kool, u tséenta’al wakax, tu’ux ma’ u yantal u ch’a’akal che’ wa u jáawsa’al k’áax.
Efraín Acosta Lugo, máax jo’olbesik u teeknikoil meyaj Pronatura, tu ya’alaje’ jach chika’an u bin u sa’atal k’áax ikil táan u ya’abkunsa’al najo’ob tu bak’pachil u noj kaajil Jo’, tumen ti’ ku jach táaj chíikpajali’.
Aj xak’al xooke’ tu ya’alaje’, leti’ ui jo’olpóopil le kaaja’ ts’áak u páajtalil u beeta’al ba’al beya’, tumen mola’ayo’obe’ ku beetik ba’ax ku k’áata’al ti’ob ti’al ka ts’a’abak u páajtalil u meyajo’ob, ba’ale’ najmal u xak’alta’al yéetel u yúuchul múul meyaj yéetel jo’olpóopo’ob ti’al xan u no’ojanchajal ba’ax ku k’áata’al ti’al u béeytal ba’al, yéetel ti’al u kaláanta’al kaaj.
Uláak’ ba’al tu tsolaje’, te’e lu’uma’, tu jo’oloj 100 ja’abo’obe’, u tséenta’al wakax te’e lak’ino’ yéetel u meyajta’al kij te’e chúumuko’, chéen jayp’éel ba’al ts’o’ok u k’exik k’áax yéetel lu’um yaan, tumen ti’ ku chíikkpajal bix u bin u xu’upul, ba’ale’ láayli’ u páajtal u meyajta’al ti’al u ka’a kuxkíinsa’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
