“Ka náats’al ti’ eek’o’ob kéen úumbanakech k’áan”, yéetel le t’aana’ x beet balts’am ti’al che’ej, Conchi León, ku ya’alik ba’axten nojba’al le nu’ukula’ ichil u kuxtal u kajnáalilo’ol le lu’uma’, tumen wíinike’ ku k’a’abéetkusik óoli’ tuláakal u kuxtal.
Conchi suuk u péektsiltik k’áan. Ichil u redees sosiialese’ ku k’a’aytik u jejeláasil ba’alo’ob uts yaan ti’ k’áan, beyxan ku tsikbaltik bix unaj u k’a’abéetkunsa’al. Ts’o’okole’ ti’ ya’abach balts’am u beetmaje’ suuk u chíikbesik yéetel u k’a’abéetkunsik.
U yaabilmaj k’áan, tumen leti’, je’el bix u ya’abil u kajnáalilo’ob Yucatáne’, ti’ jump’éel k’áan yanchajij, ti’ suukchaj u weneli’, ts’o’okole’ ma’ táan u páajtal u yokol tu pool ka yanak uláak’ tu’ux u chital wenel jun chan súutuk máak.
También te puede interesar: Día Nacional de la Hamaca: La urdimbre del goce
“K’áane’, noj ba’al ti’al yukatekoilo’ob, jump’éel nu’ukul tu’ux k síijsa’al, tu’ux k úunta’al ti’ k paalil, tu’ux k je’elel, tu’ux k yaabilaj, tu’ux k náaysik k óol, tu’ux k péek yéetel u juumil mayab. Mina’an uláak’ jump’éel ba’al beetik u jach ki’imaktla u yóol juntúul paal wa ma’ chéen u kutal tu k’áan úumbal ka’alikil u yu’ubik jump’éel paax wa ka’alikil u tsikbalta’al tumen u chiich”, tu tsikbaltaj.
Ku k’a’ajsik k’áan tu kuxtale’ chéen ku beetik u taal tu tuukul utsil k’a’ajesajil ti’al Conchi: u t’i’inil lajunp’éel k’áan ti’ jump’éelili’ naj ti’al u yantal tu’ux u chital tuláakal u máakilo’obi’, u líik’sa’al tuláakal ba’al unaj u beeta’al ti’al u beeta’al u k’áan chanpaal nuka’aj síijil, u meyaj ko’olel k’ala’an ti’ u kúuchil Centro de Readaptación Social (Cereso) tu noj kaajil Jo’, yéetel tuláakal ki’iki’ óol ku yantal kéen béeyak u yila’al wíinkilal tu paach u k’áanilo’obi’.
Conchie’ u yojel wak’ k’áan, tumen u láak’o’obe’ tu kanajo’ob xaan u beeto’ob. “Ka’ache’ kéen ojéelta’ak yaan u síijil juntúul chan paale’ ku yantal u beeta’al u k’áan. U beeta’al túune’ ku jach táaj alab óolta’al tumen in maama yéetel in chiich, le beetik ku káajal wa’ak’al k’áan, ts’o’okole’ jach táaj uts tin wich in wilik. Ka’aj ts’o’oke’ ka’ansaben in beetej, tene’ in wojel in beetej, chéen ma’ táan in beetik u k’abo’ob tumen lelo’ talam, chéen in maama u yojel”, tu ya’alaj.
“Hamacagym” u súutukil ti’al náaysaj óol
Ka’aj káaj u yantal u jejeláasil talamilo’ob yóok’lal pak’be’en k’oja’an te’e noj lu’uma’, ka’atúul u éetajilo’ob Conchie’ tu kíinsajubáajo’ob, ba’ale’ le je’elo’ tu péeksaj u yóol, ba’ale’ tu ts’áaj xan u yóol ti’al u paktik ba’al yaanal bixij, le beetik ichil u tuukul che’ejun che’ejile’ tu yilaj bix u chan náaysik u yóol máak táan u yu’ubik chi’ichnak yóok’lal ba’ax ku yúuchul yóok’lal u pak’be’en k’oja’anil Covid-19i’.
“Ya’abach ba’al beetik u yantal saajkil yéetel chi’ichnakil yóok’lal pak’be’en k’oja’an, kaaje’ ja’ak’ u yóol, káaj u yu’ubikubáaj jela’an, péeknaj u yóol, le beetik tu kaxtaj bix u beetik wa ba’ax ti’al in chan ts’áak jump’íit ki’imak óolal. Taak in beetik u che’ej máak, ba’ale’ yéetel jump’éel nu’ukul suuk u yila’al yéetel u yantal ti’ kaaj, ti’al u chan tu’ubsik jun súutuk u talamil k’iino’ob táan u máansik máak te’e k’inako’obo’”, tu ya’alaj.
“Hamacagyme’” ma’ chéen jun súutukil ti’al che’ej, Conchie’ tu k’a’abéetkunsaj ti’al u chíikbesik xan polok máak, tumen láayli’ jats’utstako’ob yéetel láayli’ u chan péeksik u wíinkilalo’obi’.
Cha’ane’ jach táaj k’i’itpaj ti’ reedes sosiaales, ts’o’okole’ le bix úuchik u k’a’amal tumen máaxo’ob cha’antej tu beetaj u ki’imaktal u yóol, tumen tu yu’ubaj áantajnaj jump’íit.
Walkila’, Conchi Leóne’ táan u kaxtik u beetik mejen kóokom cha’ano’ob ti’al u ye’esik bix u beeta’al wak’ k’áan, yéetel bix unaj u p’o’obol jump’éel k’áan.
Continúa leyendo en: La urdimbre del goce: El arte de patear pared
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
