Tu kaajil Pistee’ láayli’ u chíikpajal u moots u ch’i’ibalil: tu bejilo’ob, tu najilo’ob yéetel ti’ uláak’ u kúuchilo’ob le kaajo’, ti’ yani’, ts’o’okole’ k’a’anan ti’al le lu’uma’, ti’al maaya k’ajla’ay ba’ale’ beyxan ti’al u yila’al bix úuchik u k’uchul sak wíinik; walkila’ ti’ jayp’éel u soolaril kajnáalo’obe’, láayli’ u chíikpajal ts’onoto’ob yéetel u chíikulal úuchben maaya kúuchilo’ob líik’sa’ab tu k’iinil lik’a’an u yúuchben kaajil Chichén Itzá.
Beey úuchik u chíikpajal te’e k’iino’oba’, úuchik u kaxta’al tumen u aj xak’al xookilo’ob Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) u ts’e’ekil jump’éel úuchben k’atun kúuchil meyajnaj úuchil u yúuchul U Ba’ateltáambalil Castas, beyxan kaxta’ab u chíikulal Templo de Nuestra Señora de la Inmaculada Concepción, tu k’íiwikil u kaajil Pisté, Yucatán, naats’ p’aatal ti’ Chichén Itzá.
También te puede interesar: Hallan en Pisté cimientos de cuartel militar de la Guerra de Castas
Tu ka’ap’éelil ba’ax kaxta’abe’, sa’ato’ob ti’al u ts’o’okbal siglo XIX, ts’o’okole’ líik’sa’abo’ob je’el bix úuchik u beeta’al úuchben maaya kúuchilo’ob, ts’o’oke’ yaan tak tuunicho’ob ts’a’abane’, tu’ux láayli’ u páajtalil u yila’al úuchben maaya woojo’ob.
Ba’ax kaxta’abe’ k’a’anan tumen ku ye’esiko’ob u jejeláasil bix úuchik u líik’sa’al úuchben kúuchilo’ob, tu’ux j núup’ úuchben maaya maitsil yéetel sak wíiniko’ob; ku chíikbesiko’ob bix ts’o’ok u bix u xíimbal kaaj je’el bix úuchik xan u máan k’iino’ob.
Ti’ tsikbal tu beetaj yéetel La Jornada Maya, j xak’al xook José Francisco Osorio León, máax ku meyaj ichil Arqueología ti’ u kúuchil Centro INAH Yucatáne’, leti’e’ máax ti’ k’ubéenta’an áarkeolojiikóo meyaj ti’al u kaláana’al kúuchilo’obe’, tu ya’alaj táan u beeta’al túumben paarkée te’e k’íiwiko’, ba’ale’ ka’alikil táan u líik’sa’ale’ kaxta’ab le úuchben ts’e’eko’oba’, kex walkil kamp’éel p’isk’iinilo’oba’, le beetik yanchaj u táakbesikubáaj INAHi’, ti’al u kaláanta’al yéetel u beeta’al u xaak’alil.
Ba’ax kaxta’abe’, ku ya’alik, yaan ba’al u yil yéetel u yúuchben kúuchil le najil k’uj yanili’ te’e kaajo’, ojéela’an beeta’ab Siglo XVIII, ba’ale’ ikil ts’o’ok u chan máan ja’abe’ júutij; le beetik ma’ ojéela’an jach bix yanik ka’ach le kúuchilo’. Ti’ yáax xaak’al beeta’ab tu ja’abil 2010e’, jets’a’abe’ le úuchben najil k’ujo’, k’exa’ab tumen le yaan walkil te’e kaajo’; te’e tu’ux líik’sa’al le yáax beeta’abo’.
Tu ya’alaje’, mix kaaj u yojel wa yáax beeta’ab jump’éel najil k’uj ju’ut tu ts’ookbal le siglo máaniko’. Chéen jayp’éel oochelo’ob yaan ka’achij, beeta’ab tumen jaytúul máak yáax k’uch Chichén Itzá, je’el bix arkeologóo Désiré Charnay.
Ka’aj ts’o’oke’ te’e kúuchil beeta’ab úuchik u yúuchul U Ba’ateltáambalil Castase’, beeta’ab jump’éel k’atun kúuchil láayli’ táan u chíikpajalo’ob walkila’. Ts’o’oke’, láayli’ chéen ti’ oochelo’ob ojéelta’an yaan ka’achij. Beey túuno’, úuchik u kaxta’al le ba’alo’oba’, ku páajtal u je’ets’ele’, le kúuchila’ k’a’abéetkunsa’ab tumen k’a’anan aj k’atuno’ob ti’al u kaláantikubáajo’ob ti’ ba’atel úuch te’e k’iino’obe’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
