Yóok’lal kárstico lu’um yaan tu lu’umil Yucatáne’, tuláakal ba’ax ku bin lu’ume’ séeba’an u k’uchul tak tu’ux yaan ja’, le beetike’, u tséenta’al k’éek’eno’obe’ séeba’an u k’askúuntik ja’, ts’o’okole’ ti’al u béeytal u beeta’al ti’al ma’ u seen beetik k’aase’, unaj yaan kex metro y medio u taamil lu’um.
Tu baantail u k’aaxil Homúne’, leti’e’ tu’ux láayli’ yaan talamil ichil kajnáalo’ob yéetel u yuumil le mola’ayo’obo’, tumen “ya’abach ts’ono’ot ¡o’ob yaan, lu’um yaan te’elo’, wa tumen yaane’, chéen 5 sentiimetros u taamil, wa mix leti’ yaan ti’”, beey tu tsolaj aj xak’al xook Francisco Bautista Zúñiga, ti’ u kúuchil Centro de Investigaciones en Geografía Ambiental (CIGA) ti’alinta’an tumen Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM).
Yéetel u meyajil “Evaluación de la Aptitud de Tierras para el Desarrollo de la Porcicultura a Escala Regional en Yucatán”, tu múul beetaj yéetel x xak’al xook Yameli Aguilar Duarte, tu xak’altajo’ob tu’ux lu’umilo’ob, ti’ Yucatán, no’oja’an u je’ets’el u mola’ayilo’ob ti’al u tséenta’al k’éek’eno’ob, tu’ux ma’ u jach loobilta’al yóok’ol kaab, mix u toj óolal wíinik.
También te puede interesar: Suelo de Yucatán no es idóneo para granjas porcícolas: especialista
Tu yilajo’obe’, u lu’umil noojole’ ma’alob u ti’al (Muna, Oxkutzcab, Santa Elena, Tekax, Ticul yéetel Tzucacab); leti’e’ tu’ux taam u lu’umil kex metro y medio, ba’ale’ kex beyo’, tu ya’alajo’obe’ k’a’anan u yu’ubal ti’ kaaj wa u k’áat ka ya’abak le mola’ayo’oba’ tu k’áaxo’ob.
Wa lu’um jach jaay yanik ti’ ja’e’, séeba’an u k’uchul ba’ax k’askúuntiki’, je’el ba’axak meyaj ka beeta’ak; “ba’ale’ wa k tukultik yaan jump’éel u kúuchil u tséenta’al 50 mil k’éek’eno’ob, tu’ux ku jóok’sa’al kex 50 u tooneladasil ta’ sáansamale’, tu’ux wal ku láaj ts’o’okol ba’al. Ich ja’ yaan yáanal lu’um”.
Ku ya’alike’, tak walkila’ ma’ yanak mix jump’éel ba’al yéetel le ku páajtal u meyajta’al le ta’ ku jóok’olo’, ts’o’okole’ kúuchilo’ob tu’ux ku tséenta’al k’éek’ene’ ku meyajo’ob ti’al u yantal bak’ ti’al u túuxtbil táanxel lu’umo’ob, ma’ ti’al u p’áatal wey lu’ume’, “bak’e’ ku biinsa’al ba’ale’ u ta’e’ wey ku p’áatal”.
Yucatáne’, ku ya’alik, ka’ap’éel noj ba’al ku núup’ul yóok’lal le je’ela’: u kúuchilo’ob u tséenta’al k’éek’en táaj ya’ab u k’askúuntiko’ob lu’um yéetel k’áaxe’ ts’o’ok u p’áatal mina’an u muuk’, le beetik jach táaj k’a’abéet u kaxta’al le tu’ux láayli’ mu’uk’ano’ tu’ux ma’ séeba’an u k’uchul ba’al ti’ ja’i’, leti’e’ tu’ux piim yanik u yáalo’, kex metro y medioi’; ba’ale’ beyxan tu’ux ma’ jach ya’ab u k’áaxal ja’i’, mix xan tu’ux naats’ yanik ts’ono’oti’.
Aj xak’al xooke’ tu ya’alaje’, unaj u kaxta’al tu’ux piim u yáal lu’um ti’al u beeta’al le meyajilo’ tumen je’el u yáantaj ti’al u máaytik ba’ax ku bin te’elo’, ti’al ma’ u k’uchul ba’al tak tu’ux yaan le ja’o’. Le beetik, kex beyka’aj túumben u nu’ukulilo’ob mola’ayo’ob tu’ux ku tséenta’al k’éek’ene’, ku k’a’abéetchajal uláak’ ba’alob yóok’lal bix le lu’umo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
