Naats’ Gran Plaza, tu chúumuk tu’ux yaan nukuch ayik’al múuch’ kajtalilo’obe’, kaja’an u baatsil Chuc Osorio, máaxo’ob kaja’ano’ob ti’ jump’éel baanta tu’ux ku yu’ubiko’ob u ku’upul u yiik’o’ob, tumen te’elo’ ma’ táan u k’a’amal máaxo’ob mina’an taak’in ti’ob.
U jo’otúul máaxo’ob táaka’ano’ob ichil le baatsilo’, ts’o’ok u yilko’ob u talamil pak’be’en k’oja’an, tumen mina’an ti’ob meyaj ts’o’okole’ ti’ yano’ob chúmuuk ti’ u múuch’kajtalil Montes de Ame, tu xamanajil Jo’, tu’ux ma’ ojéela’an ba’ax u k’áat u ya’al u mina’antal taak’in.
Ts’o’okole’, kex kaja’ano’ob ti’ jump’éel múuch’kajtalil ayik’al u pakta’ale’, ti’ leti’obe’ mina’an ba’alo’ob k’a’anan u yantal ti’ máak ti’al u yutsil kuxtalo’ob: uk’be’en ja’. Chéen ba’axe’ le uláak’ máaxo’ob kaja’ano’ob tu bak’pachilo’obe’, ma’ beey u yúuchil ti’obi’, ts’o’okole’ uyaan ti’ leti’obe’ táanxel kajil máako’ob.
También te puede interesar: Diferencias sociales, presentes también en el norte de Mérida
Ichil ba’ax ts’a’aban k’ajóoltbil tumen Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (Coneval), tu péetlu’umil Yucatáne’ yaan jump’éel miyoon 673 mil 700 kajnáalo’ob máaxo’ob yaan kex jump’éel ba’al ku binetik ti’ob ti’al u yutsil kuxtalo’ob.
Juntúul ti’ le kajnáalo’oba’ Yulea Osorio: kex tumen le bajux ku náajalta’al u yíichame’ ku píitmáansik Línea de Pobreza por Ingresos, jets’a’an tumen Conevale’, ku yilke’ u baatsile’ jatsa’an beey máaxo’ob chan ma’alob u náajalo’ob, ba’ale’ kex yéetel beyo’, mina’an ti’ob ja’.
“Yaan k’iine’ ku p’áatal tak kamp’éel k’iin mina’anten ja’, tumen wey baantae’ yaan ya’abach múuch’ilo’ob kajtal yéetel kúuchilo’ob tu’ux yaan u piisinao’ob”, ku tsikbaltik Yulea.
Beyxan ku k’a’ajsike’, 16 ja’abo’ob k’uchuk kajtal tak Montes de Ame; naj tu’ux yane’ p’ata’ab ti’ u yíicham tumen u na’, ts’o’okole’ óoli’ beyxan u jeel najo’ob yaan te’e ka’acho’. Te’e k’inako’obe’ ku tojoltik kex 50 mil pesos.
Walkila’, le tu’ux kaja’ano’ ma’ táan u páajtal mix u nojochkíinsa’al mix u k’exa’al wa ba’ax ti’: u táanile’ ma’ chika’an ti’ wa jach ayik’al naji’, mix xan u múul ts’áamaj u yáal kóoriente tu bak’pachil je’el bix le ts’a’aban tumen máaxo’ob kaja’ano’ob tséel ti’ob, tumen ma’ úuch ku k’uchulo’obi’; le yano’ob ka’ach te’elo’ tu konajo’ob le najo’ ka’aj bino’ob kajtal tu’ux ma’ seen ko’oj u kuxtal máaki’, je’el bix Ciudad Caucel.
U bejil 38e’, tu’ux yanchaj u paalale’, ts’o’ok u jelpajal: ya’abach uláak’ ti’ le máaxo’ob kaja’an te’elo’ ma’atech u t’anko’ob káastelan, ts’o’okole’ yaan jaytúulo’obe’ k’o’oxtako’ob; u joolnajo’obe’ chéen ku je’ek’atpajal ti’al u jóok’sik u ko’okoj kisbuuts’o’ob; janabe’enba’alo’ob ku ko’onol naats’ láayli’ ko’ojtako’obe’, ts’o’okole’ u baatsil Osorio Chuce’ ma’ táan u yu’ubik wa ki’imak u yóol kéen jóok’ok tu yotochi’.
“Mantats’ k k’almekbáaj. K’a’abéet k bin tak Chuburná ti’al k maan tumen wa k beetik wey baantae’ jach ko’oj, le beetik kin wilik ma’ tu’ubul ten mixba’al, ti’al beyo’ ma’ u yantal in jóok’ol tuka’atéen”, ku tsikbaltik Yulea.
Ba’ale’ yóok’lal ba’ax úuch ka yanchaj pak’be’en k’oja’ane’ tu beetaj u talamchajal ba’al, tumen tse’el meyaj ti’ Yulea, ts’o’okole’ le bajux ku náajaltik u yíichame’ p’íitchaj maanal ti’ u 50 por siientoil, le beetik ma’ táan u chúukpajal taak’in ti’al u kajtalo’ob tu baantail “ayik’al máako’ob”.
“U bo’ota’al sáasil yéetel prediaale’ jach táaj ko’ob, ts’o’okole’ ma’ táan u chúukpajal ka’ach ti’al k bo’otik. In wíichame’ ma’ u k’áat u kon le najo’ tumen, kex k ojel je’el u bo’ota’al ma’alo’obe’, noj ba’al u ti’al, ts’o’okole’ ts’o’ok k jets’ik ma’ táan k bin je’el bix úuchik u bin le uláak’o’obo’, le beetik juntúul in paalile’ yanchaj u bin meyaj Canadá”, ku ya’alik.
Le túun leti’e’, ku tukultik je’el u béeytal u chúukbesik u taak’inil u ts’áak jump’éel táayer ti’al u yutskíinsa’al kiis buuts’o’ob, ti’al u chan ya’abtal taak’in u náajaltej, ti’al ma’ u yantal u p’atiko’ob naj tu’ux yano’ob walkila’.
“Ma’ taak p’atik le weya’, k otoch le je’ela’, maas je’el k jóok’ol meyaj ti’al u béeytal k p’áatal, kex náach yaan in paalil”, ku yok’tik le ko’olelo’.
Ichil ba’ax jets’a’an tumen Conveale’, jump’éel miyoon 156 mil 900 u túul máak kaja’an ich óotsilil, ts’o’okole’ chéen 452 mil 100 u túul ti’ le je’elo’obo’ jatsa’ano’ob beey ma’ óotsiltako’obi’, lela’ ku chíikbesik chéen u 19.3 por siientoil ti’ tuláakal u kajnáalo’ob Yucatán.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
