Kex tumen táan u yéemel u xookil si’ipil ku yantal kéen úuchik ookolch’a’a taak’in tu lu’umil Méxicoe’ -ookol ich kaaj wa ti’ kis buuts’ ku máan ich kaaje’- tu yóoxp’éel lu’umil ti’ u petenil Yucatáne’ ts’o’ok u ya’abtal, tumen ichil ba’ax chíikbesa’an ti’ Encuesta Nacional de Victimización y Percepción yóok’lal Seguridad Pública (ENVIPE) 2021, Yucatán, Kaanpech yéetel Quintana Roo fti’ yaan ichil le óoxlajunp’éel péetlu’umo’ob tu’ux mantats’ u beeta’al ookol beya’.
Xookil beeta’ab tu ja’abil 2020e’ j ts’a’ab k’ajóoltbil le miércoles máanika’, chíikpaje’ ti’ u 28.4 por siientoil najo’ob yaan tu lu’umil Méxicoe’ yanchaj kex juntúul icihl le najo’, okolta’abij; ts’o’okole’ ku tukulta’ale’ tu ja’abil 2019e’ xoka’ab 29.2 por siientoil.
Ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’ ku tukulta’al yaan kex 21.2 miyoonesil máak okolta’an wa ba’ax ti’, ts’o’okole’ ma’ u chuk 18 u ja’abil wa maanal ti’, le je’ela’ ku chíikbesik u taasile’ ti’ yaan beya’: tu ja’abil 2020e’, ichil 100 mil u túul kajnáalo’ob yane’, okolta’ab kex 23 mil 520 u túul máak. Wa ku ke’etel yéetel le tukulta’an yanchaj tu ja’abil 2019e’ -xoka’an 24 mil 849e’ u túulale’- ku yila’ale’ éem 5.3 por siientoi’.
También te puede interesar: Yucatán, Campeche y QRoo, estados en donde predomina el fraude: Inegi
U péetlu’umil tu’ux yanchaj u ya’abil máax okolta’abe’, Ciudad de México yéetel Estado de México, tumen óoli’ jump’éel teersio máax yaan u ja’abil ichil 18 wa maanal ti’e’, okolta’abij. Óoxp’éel péetlu’umo’ob tu’ux maas ma’ ya’ab u taasail máax okolta’abe’ leti’ le je’elo’oba’: Chiapas, Veracruz yéetel Yucatán, tumen u promeedyoile’ jeets’el ichil 100 mil u túul kajnáale’, okolta’ab 16 mil u túul máak.
Ichil le 34 u p’éel péetlu’umo’ob táakbesa’an tumen ENVIPEe’, ila’ab Tolucal, San Luis Potosí yéetel u lak’inil CDMXe’ leti’e’ tu’ux ila’ab jach ka’anal yanik u taasail; ka’alikil Veracruz, Tampico yéetel Jo’e’, leti’e’ tu’ux jach p’íit xoka’an u taasail.
Tu noj lu’umil México ku tukulta’ale’, ichil 100 mil u túul kajnáalo’ob, ichil u ja’abil 2020e’, beeta’an kex 30 mil 601 u p’éel loobilajo’ob.
Tu péetlu’umil Yucatáne’, ka’anchaj u taasail tumen ichil 100 mil u túul kajnáalo’ob yane’ máan ti’ 17 mil 666 tak 21 mil 348 u túulal; beey úuch xan Kaanpecho’ tumen ya’abchaj xan u taasail, ti’ 18 mil 595 yaan ka’ache’, náak 25 mil 390; ka’alikil Quintana Rooe’ mix ba’al k’éexij.
Ookolch’a’ataak’in, si’ipil mantats’ u beeta’al
Ku tukulta’ale’ ichil u ja’abil 2020e’, beeta’ab 27.6 miyoones si’ipil: 21.2 miyoonesil máaxo’ob loobilta’abob Mëxicoe’, ku chíikbesik 1.3 u taasail loobilaj ku beeta’al yóok’ol juntúul máak.
Ookol wa okoloobilaj ich kaaj wa ti’ kis buuts’ ku máan ich kaaje’ leti’e’ asab ya’ab si’ipil chíikpaj yaan, tumen náak 22.5 por siientoil, kaabale’ ti yaan ookolch’a’ataak’in tumen náak 19 por siientoil, yéetel oksajsaajkil ti’al ookole’ óoli’ náak tak 17 por siientoil.
Wa ku tukulta’al bix yanik u taasase’, k ilike’ u xookil ookol wa okoloobilaje’ k’éexij, tumen ichil lalaj 100 mil kajnáalo’obe’, tu ja’abil 2019e’, ti’ 9 mil 91 u túul máak okolta’abe’, éem tak 6 mil 899 tu ja’abil 2020. Ka’alikil okolch’a’a taak’ine’ ya’abchaji, tumen ti’ 5 mil 89 yaan ka’ach 2019e’, k’uch tak 5 mil 904 tu ja’abil 2020.
Tu ja’abil 2020e’ yanchaj 6.2 miyoonesil ookol yéetel okoloobilaj ich kaaj wa ti’ kiis buuts ku máan ich kaaj, le je’ela’ ku chíikbesik u taasaile’, ichil 100 mil kajnáalo’ob yane’, okolta’ab 6 mil 899 u túul máak. U 63.9 por siientoil máax loobilta’abe’, okolta’ab taak’in ti’, táarjetas wa cheekes; ka’alikil u yalabilo’ séelular ch’a’ab ti’.
Tu ja’abil 2020e’ yanchaj 5.3 miyoonesil okolch’a’a taak’in, le je’ela’ ku chíikbesik u taasail, ichil 100 mil u túul kajnáalo’obe’, loobilta’ab 5 mil 904 u túul máak. U 42.2 por siientoil máax loobilta’abe’ okolch’a’a taak’in ti’ u táarjetail deebitóo wa kreeditóo.
Ookolch’a’a taak’ine’ káaj u mantats’ ila’al ti’ óoxlajun péetlu’umo’ob yaan México, tu’ux táaka’an Yucatán, Kaanpech yéetel Quintana Roo; oksajsaajkil ti’al ookole’ beeta’ab ti’ bulukp’éel péetlu’umo’ob, yéetel ookol wa ookoloobilaj ich kaaj wa ti’ kis buuts’ ku máan ich kaaje’ chíikpaj ti’ ukp’éel péetlu’umo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
