U sa’atbesa’al u xoknáailo’ob Ayotzinapae’ “noj chíikulal, ma’ chéen ti’al Méxicoi’, tumen láayli’ beey u chíikpajal ti’ yóok’ol kaab, ba’ale’ u yaj óolale’, tumen le je’ela’, chéen uláak’ jaytúul máak sa’atbesa’an, ti’ le maanal 90 mil saatal” te’e noj lu’umila’: beey úuchik u ya’alik máax chíikbesik tu lu’umil México u Alto Comisionadoil Naciones Unidas para los Derechos Humanos (ONU-DH), Guillermo Fernández-Maldonado. Tu jo’oloj ukp’éel ja’abe’, ku ya’aalik yaan ba’alo’ob ts’o’ok u k’éexel ti’al ka béeyak u sáasilkúunsa’al ba’ax úuch yéetel le táankelemo’obo’, ba’ale’ beyxan ti’al u xak’alta’al máaxo’ob meyajnáalil ma’ tu beetajo’ob u meyaj tu beeli’.
Úuchik u kaxta’al ka’atúul ti’ le xoknáalo’obo’, béeychaj u sáasilkúunsa’al ba’al yóok’lal máaxo’ob táakpajo’ob te’e k’inako’, ts’o’okole’ le je’elo’ jump’éel noj k’eexil yanchaj ti’ le k’eexilo’. “Unaj k a’alike’, tumen ts’o’ok u chan máan k’iine’, talam u núuka’al tuláakal ba’ax ku k’áata’al tumen u yuumil le xoknáalo’obo’, ba’ale’ ma’ unaj u sa’atal k paakat ti’al k ilik bix u bin le xaak’alo’”. Láayli’ yaan ba’alo’ob unaj u yutskíinsa’al, je’el bix le beyka’aj k’iin táan u biinsik u je’ets’el u ma’achal wa u k’a’alal wa máax, beyxan u kaxta’al u prueebasil.
También te puede interesar: A siete años del caso Ayotzinapa, la indagatoria avanza: ONU
Ich k’áatchi’ tsikbal tu beetaj yéetel La Jornadae’ ku ya’alike’, yaan u yóol le túumben jala’achil tumen yaan u múuch’il máako’ob jeets’el ti’al u sáasilkúunsa’al ba’ax úuchij, “mix máak a’alik wa chéen ch’a’abil u beeta’al, ba’ale’ najmal u yantal kex chéen lelo’ ti’ le Noj Lu’uma’”. U séeb beeta’al ba’al. U seen cha’abal u máan k’iine’, ku beetik u jelpajal ba’al.
Te’e k’inako’obe’ yanchaj tak u t’aan ONU-DH: “Yaan ba’ax chíikbesike’, xaak’al ku betea’al te’e k’iino’obe’, ma’ táan u beeta’al ka’ach ti’al u kaxta’al máax beetej, chéen loobilta’ab máak yéetel oksa’ab saajkil ti’ máax, ts’o’okole’ le je’elo’ tu k’ataj u beel tuláakal ba’al ti’al ma’ u chíimpolta’al u páajtalil wíinik, le beetik ma’ patal úuchik u beeta’al ba’ali’”. Fernández-Maldonadoe’ ku tukultik xaak’al táan u beeta’al walkila’, unaj u táakbesik xan aj meyajnáalo’ob yanchaj te’e k’inako’obe’, tumen ma’ xaan wa yanchaj ba’al u yilo’obi’, yéetel yóok’lal xan ba’ax meyajil tu beetajo’ob te’e k’iino’obo’.
Ba’ax kun úuchul yéetel máax jo’olbesik ka’ach xaak’ale’, Tomás Zerón, unaj u yilik ka béeyak u yantal jets’t’aan tumen mina’an mix jump’éel a’almajt’aan jets’ik u béeyta’al u túuxta’al máak Israel tak México.
Xak’altuukul táan u beetik yóok’lal Ayotzinapae’, ku beetik u k’a’ajsik máaxo’ob saatal te’e lu’uma’: “le jaytúul máak jeets’el ts’o’ok u sa’atbesa’ale’ ku ts’áak tukultbil chéen jaytúul yaniki’, 90 mil u túulal. Jump’éel ba’al láayli’ u yúuchule’, kex yaj óolal u ya’alal, le beetik najmal u yila’al ba’ax kun beetbil tumen le Jala’acho’, ti’al u ts’aatáantik.
Ts’o’ok u chíimpolta’al beyka’aj u nojochil le ba’ax úucho’, ts’o’ok xan u beeta’al a’almajt’aan ti’al u ts’áatáanta’a, ba’ale’ láayli’ yaan talamilo’ob ku yúuchul tumen mina’an u no’ojan yuumil máax xak’altik u wíinkilal kimen máak.
Yóok’lal ba’ax úuch Ayotzinapae’, “u yuumil xoknáalo’obe’ u k’áat u yojéelto’ob ba’ax yéetel ba’axten beeta’ab ti’ob le je’elo’, ba’ale’ beyxan ti’al u yila’al ma’ u yúuchul tuka’atéen.
Úuchik u k’a’ajsa’al ba’ax jets’a’aj ONU-DH unaj u ts’aatáanta’al tumen México, úuchik u náachtal ti’ ba’ax jets’a’an unaj u beeta’al te’e yáax xaak’alo’, le beetik walkila’, “mix chi’ichnako’ob” yéetel ba’ax jets’a’an unaj u beeta’al te’e meyajo’, tumen táan xan u táakpalo’ob te’e múuch’tambalo’ yéetel ti’ u meyajil kaaxa, le beetik jach u yojelo’ob ba’ax táan u yúuchul, ti’al u yilko’ob ka beeta’ak ba’al je’ex unaje’, tumen beyo’ ku mu’uk’ankúunsa’al múul meyaj yéetel uláak’ noj lu’umo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
