Ti’al u kajnáalilo’ob Ek Balam, tu méek’tankaajil Temozón, Yucatáne’, koole’ uláak’ jump’éel bix je’el u kaxtiko’ob ba’al ti’al u jaanto’ob. Ts’o’ok maanal 15 ja’abo’ob káajak u meyaj u múuch’kabil U Najil, tu’ux ku kaxta’al u kaláanta’al yéetel u ts’a’abal k’ajóoltbil, ti’ aj xíinximbalo’obe’, bix u meyajil kool.
“Koole’ k k’a’abéetkunsik xan ti’al k k’amik aj xíinximbalo’ob”, beey tu ya’alaj José Manuel Ay Tuz, máax káaj u meyajtik ba’al beey tu paalil yéetel u baatsil. Yóok’lal ba’ax tu kanaje’, tu jóok’saj xan u xookil turiismóo; ts’o’okole’ tu kaxtaj u séertifikarrtikubáaj beey guía de interpretación ambiental.
Le meyaj k beetike’, ku ya’alik, yanchaj tumen k’a’abéetchaj k kaxtik bix u yantal to’on wa bajux, tumen walkila’, ti’ u meyajil koole’ ts’o’ok u k’éexel ya’abach ba’al, tu yóok’lal bix yanik kuxtal ti’ yóok’ol kaab yéetel bix u bin u chokotal le lu’uma’. Ya’ab u meyajil, ts’o’okole’ jach u p’íit u yutsil.
También te puede interesar: Habitantes de Ek Balam encuentran oportunidad de turismo en la milpa
Le ka’acho’ yéetel xok k’iin u meyajta’al, le beetik ojéela’an bix kéen máanak cháak wa yáax k’iin. Walkila’, u ya’abach máake’ ma’ táan u chíimpoltik bix u na’ata’al. Yóok’lal tuláakal le k’eexilo’oba’ ts’o’ok u p’íitchajal xan náajal ku yantal ti’ le koolo’, le beetike’ yanchaj u kaxtiko’ob bix u kóolik aj xíinximbalo’ob, ti’al u k’ajóoltiko’ob jach bix u yúuchul meyaj ich kool, ti’al u yantal wa bajux u náajalt kolnáalo’ob kaja’ano’ob Ek Balam.
U múuch’kabil U Najil Ek Balame’ u jóok’smaj kamp’éel bej ti’al u xíimbalta’al kool, ti’ le je’elo’obo’ ku páajtal u yila’al bix u pa’ak’al kool, u k’ajóoltiko’ob che’ob, xíiwo’ob ku ts’aakankil yéetel u jejeláasil kuxtal yaan te’elo’.
Úuchben kolnáalo’ob
U baatsil José Manuele’ ts’o’ok u yúuchtal káajak u beetik kool. Tu ja’abil 1972e’, ka’aj jeel káaj u yantal máak tu kaajil Ek Balame’e, leti’obe’ úuch káajak u kuxtalo’ob ti’ ba’ax ku yantal ti’ob yéetel le koolo’. U k’amiko’ob aj xíinximbal máako’obe’, káaj u beetiko’ob tu ja’abil 2008.
Tumen naats’ xan yanik u yúuchben kaajil Ek Balame’, ku taasik uts xan ti’ le óoxlajuntúul máako’ob táakano’ob ti’ le múuch’kabilo’, tu’ux ku beeta’al uts xan ti’ 35 u p’éel baatsilo’ob.
U tuukulil u k’a’amal aj xíinximbal máako’ob Ek Balame’, káaj tumen u yuum José Manuel Ay (máax láayli’ beey u k’aaba’o’) bin u xíimbalt Quito, Ecuador, yéetel u kiik, tu’ux ka’ansabo’ob u beeto’ob le meyajila’.
Ti’al u k’ajóoltik uláak’ ba’alo’ob yóok’lal le meyaja’, yéetel ti’al u páajtal a jets’ik jump’éel k’iin ti’al a bin xíimbal tak te’elo’, ku páajtal a xak’altik u kúuchil Facebook U Najil Ek Balam; u kúuchil Internet: www.unajil.org; wa u yúuchul t’aan ti’ 9851068738, ti’al u tsikbal máak yéetel Mario Tuz May.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
