Ts’íibta’an tumen vascoil j k’aaytuukul Xavier Lete: “tu chuun che’il kun síijil túumbentaki’” (Go sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak). Suuka’an ka’ach u k’a’ayal tumen Mikel Laboa, “máax siijil filosofoil”, beey u ya’alik ka’ach Josetxo Zaldua, máax jo’olbesik u meyajil éedision ichil u pik’il ju’unil La Jornada. Ti’ u sak t’o’olil nook’ nikte’ túuxta’ab tumen abertzaleil páartido EH Bildu, ti’ ts’íibta’an le t’aano’ob je’elo’, yéetel jach leti’ chíikpaj ka’awjeak yóok’ol kaaja tu’ux ts’a’abij, úuchik u beeta’al u fúuneralile’, tu’ux k’uch xíimbaltbil tumen ya’abach ti’ le “túumbentako’obo’”, aj ts’íib péektsilo’ob, aj ch’a’a oochelo’ob, aj xaak’al utskíinaj ts’íibo’ob táan u bin u páaktik u beelo’ob te’e pik’il ju’uno’, máax ka’ansabo’o yéetel u ts’u’uyil t’aan, ba’ale’ beyxan yéetel u ki’iki’ óolil j ts’íib sa’at u kuxtal.
Búukinta’ab jump’éel sak nook’ suuk u beeta’al Yucatán, j síib ti’ tumen u yéetajil Fabrizio León, máax beetik ka’ach u j xaak’al utskíinaj ts’íibil La Jornada de Enmedio yéetel máax patjo’olt La Jornada Maya. Yóok’ol u kaajaile’, ja’ay jump’éel ikurriñai’, u lakamil Euskadi, lu’um tu’ux síijij, kex ka’aj j máan ja’abe’ tu síiajubáaj ti’ u lu’umil México, Nicaragua yéetel máata’ab xan tumen uláak’ ya’abach lu’umo’ob.
U súutukil úuchik u beláarta’ale’, úuch chéen ichil máaxo’ob naats’ yanik ti’ ka’achij.
También te puede interesar: Adiós a Josetxo Zaldua, ''un jefe duro de corazón blando''
Yaan súutuko’obe’, ichil u mejen múcuh’il máako’ob ku láak’inajo’obe’, ku wáak’al che’ej. U kuxtal Zalduae’ ayik’alchaj yéetel che’ejil, kex tumen yaan ba’al tu yaj óoltaj. Láayli’ beey u yúcuhil ka’ach ichil múuch’tambalo’ob suuka’an u beeta’al ti’al u káajal u cha’akal u ts’íibilo’ob pik’il ju’un kun jóok’sbil tu jo’oloj. Sáasil u ya’alik ba’al, ts’o’okole’ jump’éelili’ bix u k’a’abéetkunsik u ki’imak óolalil yéetel u ts’u’uyil t’aan ti’al u kaláantik tuláakal u yéet meyajo’ob.
“Ts’u’uy u t’aan ba’ale’ ts’uts’ubkil u puksi’ik’al”; ku ya’alik juntúul éet meyaj. “Leti’e’ u yojel máax ti’ ku k’ubéentik ba’al, tumen je’el beyka’aj sajbe’entsil ba’ax kéen u k’úubéent ti’ meyaje’, a wojele’ yéetel u yojel leti’e’, yaan u kaláantikech yéetel yaan u táakmuk’tikech ti’ je’el ba’axak ka úuchuke’”. J xaak’al utskíinaj ts’íib tu kanaj u ts’áak u muuk’ oochel ba’ale’ beyxan ti’ ts’íib. J jo’olbesaj máak tu beetak u kéet yantal ba’ax ma’ suuka’an u múul yantali’. J xaak’al utskíinaj ts’íib tu kanaj u xíimbal x ma’ je’elil kex tu yilaj yaan ya’abach ba’al káaj u níikil yóok’ol, úuchik u káajal u k’éexel ba’al tu yóok’lal téeknologiai’.
Kex tumen jumpáaykunsa’an, j ts’íib péektsil nicaraguail Carlos Fernando Chamorro –máax ch’a’apachta’an tumen u jala’achil Daniel Ortega–, máax jo’olbesik u nu’ukbesajil teele Esta Semana yéetel u áanalte’il Confidencial, tu ya’alaj: “Tak tu jeel k’iin, láak’ Josecho, táan k páa’tikech Nicaragua tu k’iinil kéen jéets’ek seenteensya, ¡yaan u lúubulo’ob!, ¡yaan u lúubulo’ob!.
Griselda Triana, u yatan Javier Valdés, máax ts’íibtik péektsilo’ob xan ti’ le pik’il ju’una’ yéetel kíinsa’ab Culiacáne’, tu k’a’ajsaj yéetel tu níib óoltaj tuláakal áantaj tu ts’áaj ti’ leti’ yéetel u paalal, le beetike’ tu ya’alaj: “In wojel je’el tu’uxak ka yanak Javiere’, táan u líik’sikubáaj ti’al u ki’iki’ k’amikech, ts’o’okole’ míin je’el tak u páajtal in jets’ike’, yaan u yantal tak u wiiskiil, u t’aanil yéetel u méek’il”.
Beyxan, tu lu’umil Caracas, máax jo’olbesik Telesur, Patricia Villegase’, tu ya’alaj: “Nojoch j ts’íib péektsil, ma’ táan u lúubul u yóol, x ma’ u’uyaj t’aanil, ku kéet tsikbal yéetel u k’a’amkach iik’il t’aan”.
Tu noj lu’umil País Vasco, máax j jo’olbesaj máak Arnaldo Otegi tu ya’alaj tu yóok’lal: “Tu k’ubaj u yóol ti’ ba’ax ku beetik, j ts’íib péektsil, tu yaabiltaj u báaxta’al kóochak’ wóolis yéetel noj éetajil. Tu ts’áaj k t’aan”.
U díiputadail EH Bildu ichil Mertxe Aispuru tu ya’alaj: “Máax a’al yaan máax ku kíimil ts’o’okole’ mina’an te’e tu kaajailo’. Josetxoe’ juntúul ti’ le je’elo’obo’.
U yatan, Sandra García, yéetel u yaal, Amaiae’, tu k’amajo’ob láak’inaj óol ti’ Andrés Manuel López Obrador; máax jo’olbesik Suprema Corte de Justicia, poliitiko’ob. Te’e súutuk xano’, k’uch tak u jala’achil u péetlu’umil Oaxaca, Alejandro Murat.
“Yóok’lal máaxo’obe’, wey yano’on walkila’. Ts’o’okole’, yóok’lal máaxo’one’, yaan u yantal u jeelo’ob xan” (Izan zirelako gara, garelako izango dirai), beey ts’íibta’an ti’ uláak’ u t’o’olik nook ts’a’aban ti’ le nikte’ biinsa’ab ti’o’, túuxta’ab tumen Sortu, uláak’ múuch’kabil ti’ le mejen vascoil kaajo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
