Ángel Vargas
Ichil ba’ax ku ya’alik j filoologóo, j lingüistáa yéetel j ts’íib k’ajla’ay Rodrigo Martínez Baracse’, mina’an uláak’ ba’ax beetbil, chéen u tukulta’ale’, tu jo’oloj jayp’éel ja’abo’obe’, je’el bix táan u yíibil poolo’obe’, u máasewal t’aanilo’ob Méxicoe’ yaan u jach p’áatalo’ob ichil u sajbe’entsil u ch’éejelo’ob, ba’ale’ ku ya’alik xane’, kexi’ ka béeyak u beeta’al wa ba’ax tu yóok’lalo’obi’.
“To’on máax táan k meyaj yóok’lal miatsile’, chéen ku páajtal k ilik k kaláantik je’el ba’axak ka béeyak ti’ le máasewal t’aano’obo’, beyxan ti’ k ba’alumbáaj”; beey úcuhik u ya’alik máax xan k’ajóolta’an yóok’lal ts’íib yéetel xaak’al u beetmaj, úuchik u táakpajal ichil u tsikbalil Los tambaleos lingüísticos durante la Conquista y la Colonia, beeta’ab le sábado máaniko’, ichil u lajka’atéenil u beeta’al Encuentro de lenguas en riesgo, k’iimbesa’an ichil 32 Feria Internacional del Libro de Antropología e Historia (FILAH).
X lingüistáa Dora Pellicer Silvae’, tu ya’alaje’ yaan u páajtalil u kuxtal u jejeláasil miatsilo’ob te’e lu’uma’, ma’ chéen le 68 u p’éel máasewal t’aano’ob, tumen unaj u no’ojan kuxtal tak máaxo’ob t’anik: “tumen ya’ab tsikbal ku beeta’al yóok’lal máasewal t’aano’ob, ba’ale’ le je’elo’oba’ ma’ jumpáay unaj u pakta’alo’obi’, tumen wa mina’an máaxo’ob t’aniko’obe’, ma’ xan táan u yantalo’ob, le beetike’ unaj u jach xak’alta’al ba’ax táan u yúuchul yéetel x ma’ keetil kuxtal, beyxan péech’ óolal yaan tu noj lu’umil México”.
Pellicer Silva, máax xan ku ts’áak xook ti’ u najil xook Escuela Nacional de Antropología e Historia (ENAH) tu ch’a’achibtaj ba’ax ts’o’okili’ u ya’alal tumen j sosiolingüistáa siijil Estados Unidos, Joshua Fishman, tumen ku ya’alike’, u t’a’anal ka’ap’éel t’aane’ ma’ u k’áat u ya’al wa yaan u tu’ubul ti’ máax yáax t’aan u kanmaj tu kuxtal. “Ba’ax beetik u tse’elel jump’éel t’aane’, leti’ kéen kóojok tu tséel uláak’ jump’éel t’aan beetik u p’áatal ich x ma’ keetili’. Ma’ xan unaj u yila’al chéen jaytúul máak t’aniki’, unaj xan u yila’al bix yanik x ma’ keetil kuxtal ichil kaajo’obi’. Leti’ beetik u ch’éenel u k’a’abéetkunsa’al máasewal t’aano’ob”.
Ku k’áata’al ka úuchik xíimbal tu’ux je’el u béeytale’
Ba’ax ku tukulta’al je’el u páajtal u beeta’al ti’al u kaláanta’al yéetel u yila’al ka kuxlak máaswal t’aano’obe’, leti’ ba’ax ku k’aaba’intik beey “bilingüismo interno”, le je’ela’ u k’áat u ya’ale’, leti’e’ páajtalil yaan ti’ máaxo’ob t’anik káastelan t’aane’ ti’al u k’a’abéetkunsiko’ob uláak’ jump’éel t’aan, ba’ale’ ma’ le ku t’a’anal táanxel noj lu’umilo’obi’, k’a’abéete’ jump’éel ti’ le 68 u p’éel yaan tu noj lu’umil México. Tu ya’alaje’ u ka’ap’éelt’a’anal t’aan yaan tu lu’umil Méxicoe’ chéen máasewal máako’ob ku tsa’ayal u t’aniko’ob tak walkila’ -beey chíikpaj xan ti’ u ts’ook xookil kaaj beeta’ab, tumen ila’abe’, u 90 por siientoil máaxo’ob t’anik máasewal t’aano’obe’, u yojelo’ob xan káastelan t’aan-, kex beyo’, x ka’ansaj tu sáasilkuunsaje’ u t’a’anal ka’ap’éel t’aane’ ma’ mantats’ u yúuchuli’, tumen máaxo’ob beetike’, ku k’uchul u k’iinil u p’atiko’ob tséelik u máasewal t’aanilo’obi’.
Ichil uláak’ ba’ax a’alab tumen Dora Pellicere’, leti’ u k’a’ananil u sáasilkuunsa’ale’, ma’ táan u páajtal u aktáantikubáaj ti’ u xíimbalil yóok’ol kaab, mix xan u tukulta’al wa u kaláanta’al t’aano’obe’ yaan ba’al u yil yéetel kaaj, u k’a’alal ba’al yéetel u jela’ankúunsa’al ba’al, tumen ku tukultike’ ti’al u yila’al ma’ u yéemel u xookil máaxo’ob t’anik máasewal t’aane’, unaj u káajal u t’a’anal máasewal t’aan tumen máaxo’ob t’anik chéen káastelan, tumen unaj u káajal u k’ajóoltiko’ob xan.
“K’a’anan u káajal u k’ajóolta’al u nu’ukil máasewal t’aano’ob tumen máaxo’ob t’anik káastelan, beyxan u yojéeltiko’ob tu’ux je’el u páajtal u náats’alo’ob ti’ le t’aano’oba’, ti’ kúuchilo’ob je’el bix najil xook, tumen kéen káajak u xook máak ti’ primariae’ leti’e’ yáax tu’ux ku xo’okol wa ba’ax yóok’lali’; unaj u káajal u báaxal yéetel u kaambal paalal kéen u chuk wakp’éel, ukp’éel wa waxakp’éel u ja’abil”, tu ya’alaj.
“Ma’ táan u na’atik ba’axten ti’ najilo’ob xooke’ ku k’áata’al ka ka’anak wa ba’ax ich inglés wa francés, ba’axten ma’ táan u k’áata’al ka beeta’ak ich náhuatl wa zapotecoi’. jaajile’ mina’an u beel ba’ax ku beeta’ali’. Ba’axten ma’ táan u páajtal u ka’anal máasewal t’aano’obi’, tumen yaan máax u yojel yéetel ya’abach máak t’aanik ka’ap’éel t’aan, kex ba’al ti’ wa inglés,, francés, japonés wa maaya, pame wa náhuatl. Ts’o’okole’, u ka’anal jump’éel máasewal t’aane’ ma’ táan u p’atik tséelik u páajtalil u ka’anal uláak’ táanxel t’aanili’”.
Tu súutukil tsikbale’ táakpaj xan aj xak’al xooko’ob Francisco Barriga yéetel Alonso Guerrero Galván.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
