K’uch u k’iinil mejen kaajo’obe’ yanchaj u túumbekunsikubáaj tumen ya’abach ti’ táankelemo’ob jóok’a’ano’ob ka’ach meyaj ti’ táanxel tu’uxo’obe’ yanchaj u suuto’ob úuchik u káajal pak’be’en k’oja’an, ts’o’okole’ tu jets’ajo’ob ma’ táan u ka’a bino’ob tak tu kaajilo’ob yaan te’e xamano’, ti’al u p’áatalo’ob te’elo’, beey úuchik u ya’alal tumen múuch’kabilo’ob ti’ u méek’tankaajil Bacalar. Jump’éel meyaj jach chíimpolta’abe’, leti’ u meyajta’al kaabo’, tumen ila’abe’ “leti’ob miismóo ku páajtal u jo’olbesik u meyajili’”, le beetik tu yóotajo’ob p’áatal.
“Pak’be’en k’oja’ane’ tu beetaj u k’éexel ya’abach ba’al ti’ u yotoch máak, ti’ ya’abach kaaj, tumen ya’ab máak suunaj tu kaajal, tu’ux ts’o’ok u yúuchtal luk’uk, ba’ale’ úuchik u ka’a suuto’obe’, je’el bix úuchik u yantal talamilo’obe’, beeyxan úuchik u yantal utsil ba’al. Tu káajbale’, jach jats’uts ba’ax úuchij, tumen páatchaj k ka’a kajtal yéetle k láak’o’ob, ba’ale’ chéen ka t ilaje’, ts’o’ok u máan chúumuk ja’ab, ts’o’okole’ máake’ ma’ suuk ti’ u múul yantal yéetel uláak’ máak tu yotochi’, le beetik ku káajal u chi’ichnaktal máak”, beey tu tsikbaltaj Lidia Esther Poot Lugo, ti’ u kaajil Miguel Hidalgo.
U múul kajtal máake’, tu chíikbesaj jejeláas ba’alo’ob jela’antak yanchaj ichil máaxo’ob p’áat tu kaajo’, yéetel máaxo’ob taalo’ob ti’ le noj kaajo’obo’, ichil le ba’alo’oba’, ti’ yaan bix u tséentikubáaj máak: “u ya’abile’, ti’ paalal ku chíikpajal, tumen ma’ juntakáalili’ ba’ax ku jaantiko’obi’, suuka’an ka’ach u jaantik ba’alo’ob je’el bix hamburguesas, pizzas…”
También te puede interesar: Regresar al hogar: beneficios y dificultades en familias rurales
U seen múuch’ul máak te’e najo’obo’ tu chíikbesaj yaan ya’abach k’áax yéetel najo’ob chéen beey p’ata’ano’ob, le beetike’ yanchaj u kaxta’al uláak’ tu’ux u yantal máak, ti’al u káajal u yantal u kúuchil tuláakal baatsilo’ob te’elo’. Yóok’lal paalale’, “tu jo’oloj jump’éel ja’abe’ ts’o’ok u káajal u jaantiko’ob ba’ax k jaantik to’on ts’o’ok k nojoch máaktal, maas chan uts ba’ax ku jaantiko’ob”, beey tu tsikbaltaj Poot Lugo, máax xan tu ya’alaj Covide’ jach yaachaj tu yóolo’ob, tumen ya’abach máak sa’at u kuxtal tumen.
Ka’aj t’aanaj José Dolores Xiu Balam, máax táaka’an ti’ u múuch’kabil Kabi Jabín, tu ya’alaj kabáanlo’obe’ ma’ ch’éen u meyajo’obi’, ts’o’okole’ tu táakbesajo’ob uláak’ táanxel kaajil máako’ob kóojo’ob te’elo’, tumen p’áat mina’an ti’ob meyaj ti’ le nojoch otelo’ob yaan tu xamanil le péetlu’umo’.
“Taalo’ob, ba’ale’ kex óol talamchaj ti’ob u ch’a’ajoltiko’ob kuxtal ku yúuchul te’e mejen kaajo’obo’, béeychaj u kaniko’ob bix u yúuchul ba’alo’, yéetel tu ts’ooke’ ka’aj jeel t’a’ano’ob tumen u páatrono’ob ti’al u ya’alal ti’ob ts’o’ok u ka’a yantal meyaj te’elo’, jaytúul ti’ leti’obe’ ma’ tu yóotajo’ob ka’a bini’, utschaj tu yich u meyajil kaab, le beetik tu jets’ajo’ob ma’ táan u ka’a bino’ob náach tuka’atéen”, tu tsikbaltaj.
Tu ya’alaje’, u mayjtiko’ob kaabe’ ku ts’áak u páajtalil ti’ob u beetiko’ob ba’al je’el bix u tukultiko’ob u jach ma’alo’obil, ts’o’okole’ yaan tu’uxe’, u náajalo’obe’ ku taal u ts’áaj je’el bix le ku náajaltiko’ob te’e otelo’obo’, yéetel u yutsile’ ma’ táan u yantal u jóok’olo’ob ti’ u kaajalo’obi’. Le beetik, yéetel le je’elo’, ku ya’alik, ts’o’ok u beetik u ka’a múuch’ul baatsilo’ob yéetel láak’tsilo’ob, ti’al u meyajta’al jump’éel ba’al úuch káajak u beeta’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
