Úuchben nu’ukulo’ob kaxta’an ka’alikil táan u beeta’al Tren Mayae’, yaan u ye’esalo’ob ti’ ka’ap’éel túumben kúuchulo’ob, jump’éele’ ti’ kun ts’áabil Chichén Itzá yéetel le uláak’o’ Tu Bejil le Pu’uko’, beey úuchik u ya’alik máax jo’olbesik u kúuchil Instituto Nacional de Antropología, Diego Prieto Hernández, úuchik u beeta’al k’a’aytajil tsikbal ti’ Internet; te’e súutuko’ láak’inta’ab tumen máax beetik u séekretaryail Cultura, Alejandra Frausto Guerrero.
Prietoe’ tu tsolaje’, te’e ja’aba’ yaan u k’áatik taak’in ti’al u beeta’al le kúuchilo’oba’, yéetel yaan u káajsik u tsikbaltik yéetel Fonatur beyxan Secretaría de Cultura, ti’al beyo’, u káajsa’al u líik’sa’al le kúuchilo’obo’ ti’al u ja’abil 2022, tumen tukulta’an u je’ebel ti’ kaaj ti’al 2023.
También te puede interesar: Con hallazgos del Tren Maya, habrá museos en Chichén Itzá y Ruta Puuc en 2023
“Ka’ap’éel túumben kúuchil e’esajil kun beetbil, jump’éele’ ti’ kun yantal Chichén Itzá, tu’ux ma’ yanak mix jump’éel tak walkila’, ts’o’okole’ tumen k’a’anan kúuchile’ unaj u yantal kúuchil e’esajil, tumen beey a’alanil tumen u jala’achil u lu’umil México. Uláak’ jump’éel kúuchile’, ti’ kun yantal Tu Bejil le Pu’uko’”.
Te’e súutuko’, tu jets’aj xan ma’ táan u tukulta’al u beeta’al uláak’ jump’éel kúuchil Uxmal, kex tumen leti’e’ jach k’a’anan úuchben kaaj yaan te’e baantao’, tumen tukulta’an u beeta’al Kabah, ti’al beyo’ u kaxta’al ka yanak jump’éel bej tu’ux ka béeyak u xíimbalta’al u wukp’éel úuchben kaajilo’ob táakano’ob ichil U Bejil Pu’uk.
“Ma’ xaan wa ti’ kun ts’áabil ya’abach ti’ le nu’ukulo’ob ts’o’ok u kaxta’alo’obo’, tumen je’el xan u ts’a’abalo’ob Museo Maya yaan tu kaajil Cancún, yanili’ u kaxta’al u ya’abkúunsa’al xan ba’ax yaan Museo Palacio Cantón yéetel Gran Museo Mundo Maya, tumen kex ma’ u ti’al INAHe’ yaan tu’ux u ts’a’abalo’ob tu beel”.
Beyxan tu ya’alaje’, je’el xan u biinsa’al jayp’éel ti’ le nu’ukulo’oba’ ti’ kúuchilo’ob e’esajil yaan ti’ mejen kaajo’ob, tumen yaan kaajo’ob tu’ux ts’o’ok u k’áatalo’obi’.
“U tuukulile’, leti’ u béeytal u yantal uláak’ ba’alo’ob ma’ tsaj wa Ciudad de México u taali’, mix xan ka ts’a’abak ti’ noj kaajo’obi’, tumen táan u kaxta’al u p’a’atal ba’al naats’ ti’ le tu’ux yanchajo’obo’”.
Nu’ukulo’ob kaxta’ane’, ts’o’ok u yantal u meyajta’alob tumen ku cho’obolo’ob, ku ts’o’ololo’ob, ku ja’atsalo’ob, beyxan kéen ojéelta’ak u k’a’ananil ichil k’ajla’ayile’, yéetel wa ma’ táan u ch’a’abal ti’al u ye’esa’al wa tu’uxe’, ku ka’a mu’ukulo’ob, tu ya’alaj Prieto.
Maanal 17 mil nu’ukulo’ob kaxta’an
Prieto tu ya’alaj tak walkila’, kaxta’an 17 mil 79 ba’alo’ob, ts’o’okole’ ti’ le je’elo’obo’ 15 mil 585 u p’éelale’ nu’ukulo’ob je’el bix p’úulo’ob, ka’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Jayp’éel ti’ u asab k’a’ananilo’obe’ leti’e’ kaxta’ano’ob Boca del Cerro, tumen yanchaj ba’al u yil yéetel bix u yúuchul koonol ka’achij; beeyxan tu bejil Tramo 2e’ kaxta’ab u kúuchil Cruz de Rovira líik’sa’ab tu jatsk’iinil Clásico, ts’o’okole’ k’a’anan yóok’lal ba’ax beeta’an te’elo’; uláak’e’ leti’e’ yaan te’e xamano’, tu’ux kaxta’ab u yúuchben bejil Virreinal yéetel le ku núup’ul ka’ach Kaanpech yéetel u noj kaajil Jo’.
INAHe’ ma’ táan u jeel beetik u beel Tren Maya, tumen ts’o’ok u éejenta’al bix jets’a’anil u jaatsil 1, 2, 3, 4 yéetel 5 ti’ u beelil Tren Maya. Tak walkila’, te’e jaats bejilo’oba’ ts’o’ok u beeta’al u 78.21 por siientoil, le je’ela’ ku chíikbesik 760 km bej éejenta’an ma’alob xak’alta’an yéetel ma’alob páana’an.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
