“Tuláakalo’on k k’áat ka xíimbalnak Bacalar yéetel ka yanak ma’alobil le Lagunao’ (...) kaláanta’an k’áaxe’, Área Natural protegida, kex ma’ patal bix u yila’ale’, ku pakta’al beey jump’éel ba’al meyajnaj ichil siiglo XIX; ma’ beey jump’éel ba’ax je’el u meyaj ti’ kaaj ti’al u jóok’ol táanil”, beey úuchik u ya’alik máax jo’olbesik Amigos de Sian Ka’an, Gonzalo Merediz Alonso.
Leti’e’ tu k’a’ajsaj tu ja’abil 2020e’, úuchik u máan u chak ik’alil Cristóbal yéetel uláak’ k’a’amkach ja’o’obe’, sa’at u boonilo’ob le Lagunao’ kex jayp’éel winalo’ob, le beetike’ tuláakal máaxo’ob ku k’a’abéetkunsiko’ob ti’al u meyajo’obe’ yanchaj u kaxtiko’ob ba’ax je’el u páajtal u beeta’al ti’al ma’ u ch’éenel u sutulsuut taak’in te’elo’, ba’ale’ yáax táanile’, tu’ux ka kaláanta’ak ba’ax yaan ti’obi’.
También te puede interesar: Buscan desarrollar la economía de Bacalar de forma sustentable
U k’a’ananile’, u yantal náajal ba’ale’ tu’ux ka táanilkúunsa’ak u yutsil yóok’ol kaab yaan ti’ob te’elo’ yéetel ti’al ka k’a’abéetkunsa’ak je’el bix unaje’. Beyxan tu tsikbaltaje’, k’a’anan ma’ u xu’ulul tsikbal táan u beeta’al, tumen je’el bix úuchik walkil 35 ja’abo’ob te’e Sian Ka’ano’, úuchik u suta’al ANPe’, yanchaj xan kúulpach tuukulo’ob yóok’lali’.
Tu ya’alaje’ jump’éel ba’al suuk u yúuchul te’e kaajo’obo’, leti’ u yila’al ANP beey k’áaxo’ob tu’ux ma’ táan u páajtal u k’a’abéetkunsa’al ba’ax yani’, tumen ma’ beyi’, ba’ale’ kaláanta’an k’áaxo’ob, je’el bix Bacalare’ ku yutstal u meyaj ti’al u yutsil kaaj, ti’al u náajal kajnáalo’ob; AP ma’ u k’áat u ya’al ma’ táan u yutstal u yokol máak te’e k’áaxo’, u k’áat u ya’ale’ ka yanak u kaláanta’al tuláakal ba’ax yaan, tu tsilbataj.
Ba’axten ku tukulta’al sa’at u boonil le ja’o’
Máax jo’olbesik yéetel beetik k’a’aytajilo’ob ich Consejo Comunitario de la Cuenca de la Laguna de Bacalar, Roberto Salgado Sangri, ku ya’alik Laguna de Bacalare’ káaj u k’éexel tumen beyili’ kéen k’éexek u boonilo’ ikil u chooj uláak’ ja’ yóok’ol, ba’ale’ beyxan le ku k’uchul tu yáamil le ja’o’, kéen k’áaxak cháak, ts’o’okole’ uláak’ ba’al bine’, leti’e’ beyka’aj u ka’analil le lu’umo’ yaan tu xuul lu’umil ichil Kaanpech yéetel Quintana Roo.
Salgado Sangrie’ ku ya’alike’ “ts’o’ok u jach talamtal ti’ le ts’ook lajun ja’aboba’ tumen ts’o’ok u ya’abtal xan k’áax ku k’askúunta’al ikil u tséenta’al ba’alche’ob wa u pa’ak’al ba’ali’, tumen ku k’a’abéetkunsa’al luuk’, péestisidas yéetel féertilisaantes”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
