Te’e k’iino’oba’ u jejeláasil máako’ob, ichil arkeoologóos, its’at aj ka’ansajo’ob, bioologóos, áambientalistas, éespeleologóos yéetel aj xak’al xooko’obe’ tu ts’áajo’ob k’ajtóoltbil jump’éel ts’íib tu’ux ku líik’sik u t’aano’ob, yéetel túuxta’an ti’ u jala’achil u lu’umil México Andrés Manuel López Obrador, tu’ux ku k’áatiko’obe’ ka k’áatchi’ibta’ak kaaj yóok’lal u meyajil Tren Maya. Ku ya’aliko’obe’ jach k’a’anan u yáax chíimpolta’al k’áax, u kaláanta’al u yáamil le lu’um tu’ux yaan ja’, tumen k’a’anan ti’al le lu’uma’, ba’ale’ beyxan ka kaláanta’ak u jejeláasil miatsil yéetel kuxtal yaan.
“K páayt’antik jala’ach ti’al u beeta’al ba’al je’el bix u ya’almaj unajo’, tumen unaj u p’áatal tuláakal ba’al sáasil yéetel u beeta’al je’el bix jets’a’anil te’e a’almajt’aano’; yóok’lal u noj ba’alil lu’um tu’ux kun maan u Jaatsil 5 Xaman yéetel Noojol ti’ le meyaj ku beeta’alo’, k k’áatik ka beeta’ak ba’al je’el bix unaje’. Najmal u k’áatchi’ibta’al yéetel u sáasil a’alal ti’ maaya kaaje’ yaan u péeksa’al ba’al, tumen beey jeets’el unaj u beeta’al ichil u mokt’aanil 169 jeets’el tu táan OIT”, ku ya’alik ju’un k’a’ayta’ab le lunesa’.
También te puede interesar: Ambientalistas y científicos piden consulta sobre el tramo 5 del Tren Maya
Máaxo’ob táakmuk’te’ tu ch’a’achibtajo’ob xan u páajtalil kaaj ti’al u no’ojan yantal tu lu’umil, je’el bix jeets’el ichil artículo 4 ti’ u Almejenil a’almajt’aan ti’ u ja’abil 1991: “ti’ tuláakal máax yaan u páajtalil u kuxtal tu’ux noja’an u ti’al”. Meyaj kun beetbile’ ku méek’tantik 50 u p’éel u kaajilo’ob Chiapas, Tabasco, Yucatán, Campeche yéetel Quintana Roo, tu’ux jach lik’a’an u jejeláasil kuxtal.
U jaatsil 5 Noojole’, ku káajal Playa del Carmen tak Tulum, yéetel ku máan yóok’ol k’a’anan áaktuno’ob je’el bix: Sac Mul, Angry Wasp, Pixan Bel, Pool Tunich, Jaguar Paw, Chango Místico, Ponderosa, Minotauro, Oxbel Ha, Sac Actun, Dos Ojos yéetel Xunan Ha. Tu péetlu’umil Quintana Rooe’, xoka’an tumen Speleological Surveye’, maanal 1650 kms áaktuno’ob tu’ux yaan ja’, yéetel uñáak’ kex 360 mks áaktuno’ob óol chuuptak xan yéetel ja’.
“U meyajta’al Tren Maya te’elo’ ma’ táan u beetik uts te’e lu’umo’ tumen yaan u beeta’al u ch’a’akal che’, tumen jach chéen tu xóot’il 120 kms ichil Cancún yéetel Tulume’ yaan u yantal ch’a’akal óox, sedróo, k’uxub, x ya’axche’ob, ichil uláak’ che’ob”; a’alab te’e ts’íibo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
