Cristina Calderón u ts’ook máax u yojel yagán t’aan ka’achij, jump’éel t’aan suuk u t’a’anal ka’ach tumen aj cheemil máan máako’ob ti’ u lu’umil Tierra del Fuego, tu noojolil América. Chíimpolta’ab beey Tesoro Vivo de la Humanidad tumen Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (Unesco), ba’ale’ le 16 ti’ febrero máaniko’, sa’at u kuxtal. 93 u ja’abil ka’achij.
Wa ka júupuken in tukult bix u yúuchul kuxtale’, kin wilik tuka’atéene’, sutulsuut u máan k’iin kéen úcuhuk ba’al. Ts’o’okole’, kéen yanak kuxtale’, yaan jump’éel ba’al jeets’el yéetel k ojel yaan u yúuchul: kíimil. Yaan máaxo’obe’ ku asab xáantal ti’ uláak’o’ob, ba’ale’ láayli’ ti’ ku sutulsuuto’obi’.
Yéetel t’aano’ob yaan yóok’ol kaabe’ míin beyxan u yúuchul. Ba’ale’ kin wa’alik “míine’” tumen ma’ jeets’el tin tuukul wa kéen kíimik jump’éel t’aane’, ku yúuchul chéen tumen beyili’ unaj u yúuchulo’. Kin tukultike’, ku yúuchul tumen u wíinkilale’, leti’e’ máaxo’ob t’anike’, jejeláas bix kuxliko’ob yéetel jejeláas bix u péeko’ob ti’ lu’um tu’ux kaja’anob. Ma’ jump’éelili’ ba’al u ya’alale’, ka’aj síijene’ tin kanaj inglés wa chino mandarín, mix xan a wa’alik tin kanaj ñuu savi wa maayat’aan, tumen kex náach yanik máake’, chíika’an u yila’al u jela’anil le t’aano’oba’, tumen ya’abach ba’al yaan u yil u lu’umjil, u kaajil, u miaatsil, u nu’ukil u beeta’al ba’al, ichil uláak’ ba’alo’ob; chéen ba’axe’, wa k tukultik bix yanik ba’ale’, tu ts’ooke’, wíiniko’on máax beetik u yantal u wíinikilal le t’aano’obo’, je’el máakalmáak ka u kan máak.
Beey túuno’, in tukultik bix yanik u jejeláasil t’anao’ob yóok’ol kaabe’ óol talam in ti’al tumen u wíinkilal ya’abach t’aano’obe’ ts’o’ok u k’oja’antalo’ob, ts’o’ok u jach táaj yaatal yéetel yaan xane’ táan u ch’a’ak u ts’ook iik’i. Kex beyo’, yéetel u máan k’iine’, ku káajal u yu’ubal bix u k’éexel wíinkilal -míin ku páajtal u je’ets’el ti’ ba’ax k’aaba’inta’an beey dinamismo lingüístico-, chée ba’axe’, u chíikpajal le ba’aloba’, ma’ tu táakbesik ba’ax yaan u yil yéetel loobilaj ku yantal tumen u kuxtal máax tu’ux ma’ no’ojan mix uts u ti’ali’.
Ya’abach t’aano’ob yaan tu noj lu’umil México, je’el bix maayat’aane’, kuxa’an ich u talamilo’ob k’oja’anil. Yaan aj ts’akyajo’ob -mola’ayo’ob- yéetel u yuumo’obe’ -Noj lu’um- ts’o’ok u jets’iko’obe’ najmal u ts’aatáanta’alo’ob yéetel u jeel kuxkíinsaalo’ob, ba’ale’ te’e tu’ux ku ts’a’abal ts’aako’, chéen remedios yaan ti’al ma’ u ch’éenel u ch’a’ak u yiik’ ku ts’a’abal, ma’ táan u chúukpajal u ts’aakil ti’al u jach utstal tuláakal ba’ax loobiltik le t’aano’obo’. Beyxan, yaan nu’ukbesajo’ob ti’al u ye’esa’ale’ ma’ unaj u péech’óolta’al máak, beyxan ti’al ka chíimpolta’ak u jejeláasil t’aano’ob, ba’ale’ le je’elo’obo’ ma’ meyajnak tu beeli’, tumen kéen yanak u k’éexel aj meyajo’ob te’e kúuchilo’ob ts’ak yaje’, ku x máamáan tukulta’an ba’ax k’oja’anil yaan ti’ le t’aano’obo’. Beyxan, je’el bix suuka’an u beeta’ale’, yaan u páajtalil le t’aano’obo’ yéetel chíimpolta’anob, kex mina’an noj xaak’alo’ob ti’al u jach ila’al bix yaniko’obi’, ts’o’okole’ mix túun ka ch’a’achibta’ak ka yanak u ts’a’abal bíitaminas, tumen mina’an.
Sueero ku ts’a’abale’ ku yáantik t’aano’ob ti’al ka u’uyako’ob -kex ich x mukulile’- ti’ jayp’éel kúuchilo’ob yaan ichil u lu’umil México; xaak’alo’ob beeta’an ti’al u yojéelta’al bix yanik t’aano’obe’ ma’ táan u jach chíikbesiko’ob bix u wíinkilalo’obi’. Le je’elo’ ku páajtal k ilik ti’ le jejeláas nu’ukbesajo’ob beeta’an ti’al u kuxkíinsa’al t’aan yéetel ts’o’ok u máan ja’abo’ob táan u meyaj, ba’ale’ mix táan u yila’al u yutsil, mix táan xan u ya’abta’al máax ku t’anik le t’aano’oba’. A’almajt’aano’ob yéetel páajtalilo’ob jets’a’ane’, u ts’aakil k’oja’an unaj u lu’uk’ul ba’ale’ xuupulo’ob; chéen ts’íibta’an unaj u yu’uk’il ba’ale’ mina’an.
Wíinkilale’ ku kaxtik bix u beetik ti’al ma’ u xu’ulul u kuxtal, le beetike’, yaan jayp’éel ti’ le je’elo’obo’, ku péeko’ob ti’al u kaláantikubáajo’ob; le tuukulila’ ku mu’uk’ankúunsik u tuukulil u yantal u na’atale’, u toj óolal jump’éel t’aane’ ma’ unaj u ch’a’anukta’al yóok’lal jaytúul máak xoka’an ku t’anik; unaj u na’atale’ u k’a’ananile’ ti’ yaan yóok’lal bix yanik máaxo’ob t’anik.
Kex ya’abach t’aano’ob ku ts’akikubájao’ob je’el bix ojéela’an tumen le úuchben máako’ob ti’al u kaláantik u k’áaxo’ob, u kaambalilo’ob, u nu’ukil kuxtal, u múul yantal kaaj, u tséentajilo’ob, ichil uláak’ ba’alo’obe’, óoli’ ma’ béeyak u kuxtali’, tumen ma’ chéen k’ujsa’ab le k’oja’anilo’obi’, beeta’ab xan u nu’ukil ti’al u tsa’ayal ti’obi’, tumen yanchaj xan u tuukulile’, yaan u yantal u ba’ax ts’akik loobilajil ku beeta’al ti’ le t’aano’obo’, ba’ale’ le ma’atech u jach u’uyalo’obi’.
U tsoolil ba’ax ku yúuchule’ chowak, ts’o’okole’ le k’oja’anilo’ ma’ tu chéenel u chíikbesik uláak’ ba’alo’ob. U ya’abil t’aano’ob tu lu’umil México, ma’ tak le káastelano’, tsaayal ti’ob Síndrome de Disfunción Multiorgánica; k’a’abéet ti’ob aj ts’ak yajo’ob ka u meyajto’ob u wíinkilal je’el bix k’a’anane’, wa ma’e’ tak chéen ka cha’abak u ts’akikubáaj le t’aano’ob je’el bix ojéela’an tumen kaaj. Noj xáak’ab jeets’ilo’ob beeta’an yóok’lal maayat’aan, je’el bix túumben chíimpolal beey Patrimonio Cultural Intangible en Yucatán wa u k’a’ajsa’al Día Internacional de la Lengua Materna, lalaj 21 ti’ febrero. Ba’ale’ le je’elo’ chéen u tsikbalil, ma’ táan u chúukpajal ti’al ka utsak u yóol le t’aano’obo’, ba’ale’ beyxan máaxo’ob t’anik, le beetik tu paachil k’iine’ láayli’ yaan k ilik u yantal uláak’ t’aano’ob ku kíimil.
