Ma’ juntakáalili’ u na’ata’al u ch’éejel che’obi’ yéetel u ch’a’akal che’ kex ma’ unaji’, tumen mix jump’éel no’ojan ti’al yóok’ol kaabi’, beey u ya’alik u meyajnáalil Secretaría del Medio Ambiente y Recursos Naturales (Semarnat), Óscar Uriel Romero Herrera, úuchik u tsikbaltik u táan u jach ch’éejel che’ tu méek’tankaajilo’ob Hopelchén yéetel Candelariae’ leit’e’ yáax yano’ob ichil tuláakal u noj lu’umil México, ba’ale’ ku yúuchul tumen chika’an yaan che’ob ku jach ch’a’akalob, ba’ale’ Calakmul leti’e’ tu’ux asab ya’ab k’aasil beeta’an.
Tu k’a’ajsaje’, ichil u ts’ook xaak’alo’ob beeta’abe’, chíikpaj lalaj ja’abe’ ku sa’atal 22 mil u ektaareasil k’áax yéetel che’ob ichil u péetlu’umil Kaanpech, ts’o’okole’ ti’ óoxp’éel méek’tankaajo’obe’ leti’e’ tu’ux asab chíika’an loobilaj ts’o’ok u beeta’al. U ya’abil ba’ax k’askúuntik k’áaxe’, leti’e’ kéen nojochkíinsa’ak lu’um ti’al u beeta’al paak’áal, u k’e’exel bix u k’a’abéetkunsa’al lu’um tu kaajil Hopelchén yéetel Candelaria, Calakmul, u ch’a’akal che’obe’ ts’o’ok u beetik loobilaj ti’ ya’abach ba’alche’ob ku yantalo’ob te’elo’.
También te puede interesar: Holpechén y Candelaria entre los principales lugares en deforestación: Semarnat
Tu ya’alaj u jejeláas ba’ax ku beeta’al ti’al u kaláanta’ale’ unaj a táakbesa’al u jala’achil u lu’umil México yéetel le péetlu’umo’, ba’ale’ beyxan u ti’al le méek’tankaajo’ yéetel kajnáalo’ob, tumen yaan xan tu’uxe’ leti’e’ kaaj ku máan u k’ab u ch’a’a ba’ax yaani’, le beetike’ unaj u jach kaláanta’an tu beel ba’ax yaan te’elo’.
Tu kaajil Hopelchéne’ yaan jejeláas ba’al unaj u tsikbalta’al tumen ts’o’ok u chan máan ja’ab yanak talamilo’obi’, je’el bix kéen k’a’abéetkunsa’ak áagrokimikos jach ma’ no’ojantaki’ mix xan u seen fúumigarta’al le k’áaxo’obo’, tumen ts’o’ok u chan máan ja’ab je’ets’ek ma’ unaj u beeta’ali’, ba’ale’ láayli’ taan tu’ux ku k’a’abéetkunsa’al.
Yóok’lal túun Calakmule’, Reserva de la Biósfera, Romero Herrerae’ tu yaj óoltaj u yilik yaan u múuch’ilo’ob máak beetik k’aas ichil le k’áaxo’obo’, tumen yaane’ táan u seen ch’akiko’ob súubin che’ yéetel boox guayakaan kex ma’ unaji’.
Beey túuno’, meyajnáale’ tu ya’alaje’ jach talam ba’ax le táan u yúuchul te’e méek’tankaajo’obo’, tumen ku loobiltik kuxtal ku yantal te’elo’, ts’o’okole’ u ya’abile’ sajbe’entsil yanik u ch’éejelo’ob, yéetel kaláanta’ano’ob tumen NOM-59 jets’a’an tumen Semarnat.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
