Jo’oljeak martese’ jts’a’ab k’ajóoltbil k’a’aytajil kun beetbil tu noj lu’umil México, ti’al u péektsilta’al ich kaaj No al Tramo 5, sí a los ríos y cenotes, tu’ux ku k’áata’al ti’ u jala’achil u noj lu’umil Méxicoe’ ka yanak u je’elsa’al meyajo’ob ku beeta’al te’e baantao’ wa ma’ táan u yáax beeta’al xaak’al k’a’abéet ti’al u kaláanta’al kuxtal, áaktúuno’ob, ts’ono’otob yéetel k’áax yaan te’elo’. Ti’ le péeksajila’ táan u táakpajal maanal 50 u túul máako’ob jach k’ajóoltano’ob, je’el bix ajbeet balts’amo’ob, ajk’aayo’ob yéetel ajkanan lu’umo’ob.
“Mix ba’al xchukultik u beeta’al, ba’ale’ najmal u jach beeta’al tu beel, ma’ k’a’abéet to’on treeni’, k’a’abéet to’on k’áax yéetel ja’. #SalvemosLaSelva #SalvemosElAgua”, leti’e’ ba’ax ku jach k’áata’al tu súutukil úuchik u k’a’aytal le péeksajila’, ts’o’okole’ k’áata’ab ti’ jo’olpóopo’obe’ ka u xíimbalto’ob le k’áaxo’obo’ yéetle ka u’uyak ba’ax ku ya’alal tumen máaxo’ob jach kaambanaja’ano’ob yóok’lal ba’ax yaan u yil yéete déesarroyóo sostéenible. K’a’ayta’ab xan ka k’a’abéetkunsa’ak u jaxtagil #SelvameDelTren ti’al kéen beeta’ak díijital ts’íibo’ob yóok’lal.
Ti’ ka’a’ytajil tsikbal xa’ak’a’an beeta’ab Ciudad de Méxicoe’, t’aanaj jbioologóo Roberto Rojo, tu’ux tu tsolaj ba’axten k’a’anan k’áax yaan tu xamanil Quintana Roo, tu’ux yaan u asab nojoch beelilo’ob ja’ yáanal lu’um.
También te puede interesar: Lanzan campaña nacional de concientización ciudadana por el Tren Maya
Otto Von Bertrab, máax táaka’an ichil u múuch’kabil Centinelas del Agua, tu jets’aj ichil u t’o’ol k’áaxil Playa del Carmen yéetel Tulume’ ti’ yaan le k’áax ma’ unaj u k’askúunta’alo’ tumen yaan ba’alche’ob kaláanta’anobi’.
Leti’ xane’, tu ya’alaj yanchaj túumben péeksajil úuchik u jeel ts’a’abal bej, tumen le domingo máaniko’, u éejidoil Jacinto Pate’ ma’ tu cha’aj ka k’áatak treen tu k’áaxi’, le beetike’ yanchaj u túuxta’al paachil, ba’ale’ kex beyo’, sajbe’entsil tumen ti’ yaan ba’alob je’el bix Hoyo Negro yéetel El Pit.
Raúl Padilla, máax táaka’an tu múuch’kabil Jaguar Wildlife Center, tu jach ch’a’achibtaje’, yaan u jach ja’ajatspajal le k’áaxo’ wa ka beeta’ak je’el bix u ya’alalo’, ts’o’okole’ je’el u beetik u jach kíimil ba’alche’ob ku yantal u k’áatalo’ob tak tu’ux yaan le k’áak’náabo’ ti’al u yantal ba’al u jaanto’ob.
J-áantropologo Octavio del Río tu ya’alaj xan beyka’aj loobilaj je’el u beeta’al ti’ u ba’alumbáaj le lu’umo’, tumen le áaktuno’ob je’elo’, ka’ache’ tikintako’ob, ba’ale’ búul tumen k’áak’náabe’ ka’anchaji, “tuláakal le je’elo’ yáanal ja’ p’aatal. Ti’ kaxta’an u jach úuchben baakel wíinik ti’ le kóontinenteo’, kex 13 mil ja’abo’ob u yúuchbenil”.
Beyxan, táakpaj máaxo’ob chíikbesik maaya kaaj. Ana Poote’ tu ya’alaj: “wey yano’on tumen k k’áat ka je’elsa’ak u Jaatsil 5, ti’al ma’ u k’uchul tak te’e k’áaxo’, tumen ti’ yaan u yik’elo’ob kaab yéetel uláak’ mejen ba’alche’ob. Teen xane’, k’áaxen, in noolo’obe’ ich k’áax xan yano’ob, ba’ale’ ma’ táan u taalo’ob wa mina’an le k’áaxo’. Maayaone’ ma’ k’áat le ba’ax táan u taasa’al to’ona’”, tu ya’alaj.
Ka’alikil Adriana Uexe’ tu ya’alaj ma’ táan u tso’olol ba’al te’e kaajo’obo’ ich maayai’, yéetel tu k’áataj ka táakbesa’ak ko’olel: “ma’ kk’áat ka t’aanako’ob tak óok’lali’, to’one’ kk’áat ka u’uyakon, kk’áat ka chíimpolta’ak u páajtalil kjets’ik ba’ax kk’áat kbeet yéetel le lu’umo’, kuxtal yéetel k’áax”.
Táankelemo’ob, máaxo’ob táakano’ob ichil u múuch’kabil Jóvenes por Solidaridad, tu ya’alajo’ob táankelemo’obe’ unaj xan u yu’ubalo’ob, “tumen ma’ chéen esaj ti’ yaano’oni’, láayli’ yaan ba’ax péeksik k–óol. Táan kk’áatik ka táakbesa’akon ti’ tuláakal noj meyajo’ob ku tukulta’al u beeta’al tumen láayli’ ku kóojol to’on, táakbesa’akon”, ka’alikil u ya’aliko’ob xan ka chíimpolta’ak páajtalil yaan ti’ob ti’al u jets’iko’ob ka kuxlako’ob ti’ lu’um yéetel k’áax ma’ sajbe’entsili’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
