U maaya kaajilo’ob u petenil Yucatáne’ u jets’maj u muuk’o’ob tu táan ba’ax “ma’ patal k’aaba’inta’an” beey Tren Maya: táan u ba’atelo’ob yóok’lal u k’áaxo’ob, u lu’umo’ob, kuxtal yéetel miatsil. Le je’elo’ jump’éel meyaj máanja’an yóok’ol u páajtalilo’ob beey wíiniko’ob, beey úuchik u ya’ala’al ti’ u tsikbalil Tren Maya: miradas y aproximaciones desde las comunidades, beeta’ab tumen Seminario Universitario de Sociedad Medio Ambiente e Instituciones (Susmai), ti’ u noj najil xook Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), le 19 ti’ marzo máanika’.
Beyxan, a’alabe’ ts’o’ok xan u máansiko’ob tuusil, oksaj saajkil yéetel toka’an ba’ax u ti’alo’ob ikil táan u ba’ateltiko’obo’; beyxan tu ya’alajo’obe’, noj meyajo’ob je’el bix le je’elo’ chéen konbil u beetik maaya miatsil, ku p’atiko’ob yáanal maaya wíinik kéen jo’op’ok u yúuchul meyaj yéetel u yutsil náajal ku yantal yóok’lale’, chéen u ti’al jala’acho’ob yéetel u jeel máako’ob ts’áak taak’in ti’al u beeta’al le meyajo’obo’.
“Táan kts’áak kmuuk’, táan kp’áatal tu’ux unaj kyantal, ba’ale’ walkila’ yéetel u noj meyajil Tren Mayae’, ts’o’ok u mu’uk’anchajal kmuuk’ ti’al k-kaláantik klu’um yéetel kuxtal”, tu tsikbaltaj Sara López, máax táaka’an ichil u meesa diirektibail Consejo Regional Indígena y Popular Xpujil (CRIPX).
También te puede interesar: Comunidades de la península de Yucatán resisten contra el Tren Maya: activistas
Tu ya’alaje’, le meyajo’ jets’a’ab tumen u jala’achil u lu’umil México; mix juntéen k’áatchibta’abo’ob je’el bix najmal u beeta’al ka’achij. Ma’ u’uya’ab ba’ax tu ya’alaj kaaj, chéen wa jaytúul chíimpolta’abij. Ichil tuláakal meyaj ku beeta’ale’, táan u k’askúunta’al k’áax; ya’abach k’aasil ku taasik te’e kaajo’obo’, ti’ u kuxtal k’áax yéetel ti’ ba’alche’ob, tu ya’alaj.
Angel Sulub, máax táaka’an ti’ Centro Comunitario U kúuchil k Ch’i’ibalo’on, tu ya’alaj maaya kaajo’obe’ jets’a’an u páajtalilo’ob, ba’ale’ yéetel le ma’ patal meyaj ku beeta’alo’, ts’o’ok u pepek’cha’abtalo’ob. Leti’ xane’ ku beetik u déelegadoil Congreso Nacional Indígena (CNI), yéetel tu tsikbaltaje’ ya’abach ba’ax suuk u beeta’al ka’achij ts’o’ok u sa’atal, tumen ku k’éexel xan bin u k’a’abéetkunsa’al k’áax, beyxan bix u binsikubáaj kaaj, máak, yéetel uláak’ ba’alo’ob k’a’anan ti’ wíinik.
Beey túuno’, tu ya’alaje’ le ba’ax kun beetbilo’, ma’ maayai’, mix xan treeni’, chéen u joolnajil u beeta’al ba’ax ma’ unajo’, u yoksa’al áagroinduustria yéetel u beeta’al termoelektrikaas, parques eólikos yéetel fotobooltaikos, u seen ya’abta’al máak ku kóojol xíinximbal, yéetel u seen k’askúunta’al bix suuka’an u kuxtal maaya kaajo’ob.
Te’e súutuko’, yanchaj u jeel máako’ob t’aano’ob ti’al u ya’aliko’obe’, yanchaj ya’abach ba’alo’ob beetchaje’ ts’o’okole’ mix patali’; tumen ma’ sáasil a’alab ba’al ti’ kaaji’, mix xan tsola’ab tu beel ba’ax le kun beetbilo’, le beetike’ xa’ak’besa’ab u tuukul kaaj, ts’o’okole’ chéen k’aasil ba’al k’uujsa’ab yiknalo’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
