“Jach táaj ma’ patal ba’ax tu beetaj jala’ach úuchik u t’anik meyaj u mola’ayil Barrientos y Asociados, tumen unaj ka’ach u t’a’anal Procuraduría Agraria ti’al u beeta’al ba’al je’el bix unaje’”, beey úuchik u t’aan Gabriela Torres Mazuera, úuchik u ko’onol k’áax yóok’lal Tren Maya. Leti’e’ tu ts’o’oksaj u xookil áantropolojia yéetel xak’al xook tu kúuchil Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (Ciesas).
U ti’ale’, u nooyil talame’, yanchaj tumen mola’ayo’ob táakpaje’ ma’ tu yotajo’ob tsikbal yóok’lal k’áaxo’ob kun p’áatal ti’ kaaj. “Wa yaanili’ u ko’onol jun xóot’ k’áaxe’, ba’axten ma’ tu tukultajo’ob wa yaan u súutul u ba’alumbáaj kaaji’”, tu ya’alaj.
Tu ya’alaje’, jump’éelili’ u noj tuukul Fondo Nacional de Fomento al Turismo, Fonatur; ma’ tu yóotaj u pakt ba’al ti’al u beetik meyaj ti’al u tuláakal éejido’obi’, chéen beey jump’éelilio’obi’.
Xaak’alo’ob u beetmaj Torres Manzuera ts’o’ok u ye’esiko’ob jejeláas ba’al yaan u yil yéetel u páajtalilo’ob éejido; u ya’abile’ yóok’lal bix úuchik u k’éexel máax ti’alintik éejido’ob ka káaj u yantal k’eexilo’ob.
Jump’éel ti’ le je’elo’obo’, úuch ichil Ley Agraria ti’ u ja’abil 1992, tu’ux ts’a’ab u páajtalil u ko’onol k’áax, le beetik Torres Manzuerae’ ku k’áatik: ba’ax k’eexilo’ob ts’o’ok u yantal te’e éejido’ob yóok’lal le k’eexila’.
Bejla’e’ ku cha’abal u ko’onol éejido’ob, ts’o’okole’ u a’almajt’aanil k’áaxe’ ku ts’áak u páajtalil u ko’onol petrooleo wa u meyajil mineeria, le beetike’ yanchaj mola’ayob ook u meyajto’ob le ba’aloba’.
Ts’o’ok 12 ja’abo’ob kajlak Torres Manzuera tu péetlu’umil Yucatán, le beetike’ láayli’ táan u xak’altik bix táaka’an maaya kaaj ti’ ba’ax yaan u yil yéetel k’áaxo’ob. “Tu péetlu’umilo’ob Yucatán, Quintana Roo yéetel Kaanpeche’, beeta’ab u nu’ukbesajil Programa de Certificación de Derechos Ejidales y Titulación de Solares (Procede), yéetel le páatchaj u ja’atsa’al páarselas beyxan u beeta’al u ju’unilo’obi’”.
Ba’ale’ u ya’abil u éejidos Yucatáne’, ma’ páarselarta’abij, le beetik k’áaxo’obe’ p’áat beey chéen u ti’al u kaaj, “ba’ale’, walkila’ ts’o’ok u káajal u ko’onlajal, le beetik kin tukultik bix u beeta’al, máax yaan tu paach le koonolo’oba’.
Tak walkila’, na’ata’an Yucatáne’ maayaobe’ ma’ tu yóotaj u ja’ajatsa’al páajtalilo’ob chíimpolta’an ich a’almajt’aan, le beetike’ tu yóotajo’ob ka p’áatak je’el bix suuka’an u k’a’abéetkunsa’al k’áax, ba’ale’ Gabriela Torrese’ ku ya’alike’ k’áaxo’ob ku múul ti’alinta’al tumen kaaje’ yanchaj tumen báatabo’ob jets’ik bix u meyaj nukuch k’áaxo’ob, ts’o’okole’ leti’obe’ ma’ tu yóotaj u jatso’obi’, tumen ma’ keet kéen ts’a’abak ti’ máak kéen ts’o’ok ka’achi’. Le beetik ku ya’alike’, najmal u táakbesa’al u áasambleail éejido ti’al u kéet yu’ubal u t’aan tuláakal máax ti’alintik k’áax.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
