U sientifikoil k’aaba’ kaane’ Coniophanes Imperialis, ts’o’okole’ jok’a’an u ch’i’ibal ichil le k’ajóolta’an beey Dipsadidae; tu petenil Yucatán yéetel tu lu’umil Kaanpeche’, k’ajóolta’an beey “ooch kaan”. Suka’an u jóok’ol kéen síisak k’iin yéetel áak’ab ti’al u kaxtik u yo’och, tumen ku jaantik mejen ba’alche’ob je’el bix ch’o’ob, yéetel ik’elo’ob.
Jorge Enrique Muñoz Salvadory, máax u xokmaj ya’abach ba’al yóok’lal kaane’, tu ya’alaj le x-úulum kaanilo’ ma’ táan u kíinsik máak kéen u chi’ej, tumen kex yaan u beenenoile’, ma’ táan u kiinsaj, chéen ti’al u tokikubáaj ti’ uláak’ ba’alche’ob asab ojoch ti’ leti’, chéen ba’axe’ ti’al le asab mejentak ti’ leti’o’ uts u meyaj tumen beyo’ ku kíinsik ti’al u jaantik.
También te puede interesar: Culebra ratonera, especie que no representa ninguna amenaza para el ser humano
Juntúul ba’alche’ ma’ táan u beetik k’aas. Je’el u k’uchul u p’is tak 50 cms kéen nojochchajak. Chichan yéetel koob u boonil, ba’ale’ tu tséeliko’obe’ yaan u t’o’olil. U xch’upul kaanile’ ku ichil mayo tak agosto, ts’o’okole’ ku tóop’ol tu jo’oloj 40 k’iino’ob.
“Kéen seen ya’abak u yila’al ch’o’obe’ wa uláak’ ya’abach ik’elo’obe’, leti’ kéen k’a’ajak ba’axten k’a’anan ba’aleche’ob je’el bix le je’ela’”, tu ya’alaj.
Tu lu’umil Kaanpeche’, ku yila’al ti’ kaajo’ob je’el bix San Francisco Kobén, naats’ Reserva de la Biosfera de los Petenes, ba’ale’ wíinike’ ku kíinsik, kex ma’ najmali’. Beyxan, jach ma’alob u yu’ubiko’ob u yantalo’ob tu’ux síis óol yéetel tu’ux yaan ba’al u jaantej, le beetike’ ich najo’obe’ jach uts u ti’alob”, tu tsibaltaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
