Úuchik u je’ebel tuka’atéen u yúuchben kaajil Dzibilchaltúne’, Arturo Chab, máax jo’olbesik u mola’ayil INAH Yucatán, tu ts’áaj k’ajóoltbile’ ma’ xaan wa ma’ tun ka’a je’ebel ts’ono’ot ti’al u yokol máaki’, tumen ts’o’ok u k’askúunta’al u ja’il tumen múuch’kajtalo’ob yaan tu bak’pachil le k’áax tu’ux yano’.
“Yóok’lal bix éek’il yanike’ ktukultik ma’ no’oja’an u t’ubikubáaj máak te’e ja’o’. Mix táan ktukultik wa yaan u ka’a je’ebel. Unak kk’a’ajsik naats’ Dzibilchaltúne’ ts’o’ok u beeta’al jejeláas múuch’kajtalo’ob, je’el bix La Ceiba, chéen jump’éel kiloometróo náach p’aatal weye’; to’one’ ktukultik ts’o’ok u káajal u ye’esik talamo’ob u yáalalo’ob lu’um, ma’ chéen leti’e’ ts’ono’oto’, tak kéen jóok’sak ja’e’ chika’an”, tu tsikbaltaj Chab.
Meyajnáale’ tu ya’alaj ts’o’ok u máan jayp’éel ja’abo’ob káajak u yila’al talamilo’ob ts’o’ok u káajal u yantal ti’ u yáalalo’ob lu’um táan u yantal tumen táan xan u ya’abtal múuch’o’ob kajtal tu bak’pachil le k’áaxo’, ts’o’okole’ tu ya’alaj ts’ono’ote’ ma’ uts yanik ti’al u k’a’amal ajxíinximbalo’obi’, tumen yaan u chíikulal ta’i’.
También te puede interesar: Cenote de Dzibilchaltún seguirá cerrado; contaminación de fraccionamientos, la causa
U mola’ayil Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (Conanp) kun jets’ik yéetel kun xak’altik beyka’aj k’aschaja’an le ja’o’, ba’ale’ máax jo’olbesik INAHe’ ku ya’alike’ ma’ uts ti’al u bin máaki’.
Arturo Chab tu k’a’ajsaje’ ts’o’ok u máan jayp’éel ja’abo’ob ts’a’abak jump’éel ts’íib ku ya’alik “sumérjase bajo su propio riesgo”, tumen ts’o’ok u yila’al k’aschaja’an u ja’il le ts’ono’oto’. Le beetike’, yaan u yáax xak’alta’al ti’al u yila’al bix yanik.
“U ba’alile’ sajbe’entsil yanik walkila’, le beetik unaj u tukulta’al wa ma’alob ka je’ebek tumen te’exe’ a wojele’ex báab ich ts’ono’ot, yéetel a blokeadore’ex, kex wa ma’ táan u yáax tíixja’atikubáaj máak, ichil uláak’ ba’alo’obe’, ku beetik u jelpajal xan le ja’o’. Yaan uláak’ tu’uxe’ láayli’ ma’alob u yokol máaki’, ba’ale’ te’e ts’ono’oto’ (Dzibilchaltún) ma’“, tu ya’alaj meyajnáal.
U yúuchben kaajil Dzibilchaltúne’ je’eb tuka’atéen ti’al u bin cha’antbil tumen kaaj, tu jo’oloj jayp’éel winalo’ob k’ala’ak tumen éejidatario’obe’ ma’ ki’imak u yóolo’ob yéetel ba’ax táan u yúuchul ka’achili’.
U mola’ayil INAHe’ tu ya’alaje’ yaan u meyajta’al kúuchil e’esajil tumen ka’aj k’a’ale’ kuuxumchaj u pak’ilo’obi’, yéetel k’a’anan u yutsikíinsa’al jayp’éel ti’ le nu’ukulo’ob ts’a’abano’ob te’elo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
