Le miércoles máanika’, k’a’ayta’ab tumen U Jala’achil u Lu’umil México, u táakbesa’al ich Diario Oficial de la Federación jets’t’aan tu’ux ku je’ets’el beey Área Natural Protegida, tu’ux najmal u kaláanta’al ba’alche’ob yéetel xíiwo’ob yaan te’elo’, k’áax k’ajóolta’an beey Jaguar, tu méek’tankaajil Tulum.
Beey túuno’, k’áax táaka’an ichil le jeets’ila’ ku táakbesik Parque del Jaguar, jump’éel meyaj ts’o’okili’ u k’a’ayta’al u beeta’al tumen jala’ach, yéetel jump’éel ti’ le óoxp’éel nukuch k’áaxo’ob yaan u kaláanta’al tu petenil Yucatán; le uláak’ ka’ap’éelo’obo’ leti’e yaano’ob Calakmul, Kaanpech, yéetel Uxmal, Yucatán.
“Ku je’ets’el k’áax kaláanta’al, yéetel najmal u ts’aatáanta’al ba’alche’ob, beyxan xíiwo’ob, k’áax k’ajóolta’an beey Jaguar; ichil xookil beeta’ab tu winalil diciembre ti’ u ja’abil 2021 tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía, ku yila’ale’ ti’ p’aatal tu méek’tankaajil Tulum, tu péetlu’umil Quintana Roo, ts’o’okole¡ u nojochile’ p’isa’an yóok’ol 2 mil 249 ektaareas, 71 u jaatsilo’ob, 4.30 séeentiareas”, ku xo’okol te’e ts’íibo’.
También te puede interesar: Tulum: Federación declara Área Natural Protegida a la región 'Jaguar'
K’áax kun najmaltal u kaláanta’al u xíiwil yéetel u ba’alche’ile’ jóok’sa’an ka’a jaatsil: jump’éele’, leti’e’ u chuunil le k’áaxo’, le je’elo’ ku p’isik mil 967 eektareas. Uláak’ jump’éele’ leti’e’ méek’ik le yáaxo’, tu’ux p’isa’an 282 eektareas.
Beey túuno’, ichil chuunil k’áaxe’ ku cha’abal: u kaláanta’al yéetel u ts’aatáantaal kuxtal yéetel u jeel ba’alo’ob yani’, u beeta’al xaak’alilo’ob yéetel u mo’olol ba’al ti’al sientifiikoil meyaj, u t’u’ulpachta’al ba’ax ku yúuchul te’e k’áaxo’, u yutskíinsa’al u lu’umili’, beyxan u jeel ts’a’abal wa u yoksa’al uláak’ ba’al ti’al u ya’abkunsa’al u kuxtalil le k’áaxo’ yéetel u líik’sa’al kúuchilo’ob kun k’a’abéetchajal ti’al u beeta’al xaak’al wa u t’u’ulpachta’al kuxtal, ichil uláak’ ba’alob.
“Ichil u k’áaxil Jaguar kaláanta’ano’, ma’ táan u cha’abal u túumben ts’a’abal kúuchilo’ob ti’al u ts’a’abal najo’ob ti’al u kajtal máaki’. U yuumilo’ob, máaxo’ob ti’alintik wa máaxo’ob yaan ti’ob u ju’unil u k’áaxil wa u ja’ilo’ob táaka’an ichil le k’áaxo’ najmal u beetiko’ob ba’ax jets’a’an ichil u a’almajt’aanil Ley General del Equilibrio Ecológico y la Protección al Ambiente (LGEEPA) yéetel ba’ax ku ya’alal te’el túumben jets’t’aanila’. Le beetike’, jach unaj u beetiko’ob ba’al je’el bix jets’a’ane’, ti’al u kaláanta’al yéetel ts’aatáanta’al kuxtal yaan te’ela’, beyxan tuláakal ba’ax ku táakbesa’al ichil le jets’t’aanila’”, ku xo’okol te’e ts’íibo’.
Beyxan, ku sáasilkunsa’ale’, k’ubéenta’an ti’ u mola’ayil Secretaría de Desarrollo Agrario, Territorial y Urbano (Sedatu), u xak’altik yéetel u yilik ba’ax kun úuchul yéetel k’áaxo’ob ti’alinta’an México, ba’ale’ ti’ yaan ichil u k’áaxil Jaguar, tumen beey jets’a’an kun beetbil tumen Comisión de Áreas Naturales Protegidas.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
