X-úulum kaane’, ts’a’aban u sientiifikoil k’aaba’ beey Coniophanes meridanus; siijil tu Péetlu’umil Yucatán ba’ale’ jeets’el tu’ux ku yila’al, je’el bix tu noj kaajil Jo’, Chemax yéetel Quintana Roo; chéen ba’axe’ ma’ ya’abach ba’alo’ob ojéela’an yóok’lalo’, beey tsikbalta’ab tumen jbiiologóo Luis Díaz Gamboa, máax jo’olbesik Red para la Conservación de los Anfibios y Reptiles de Yucatán.
Beey túuno’, kex tumen ma’ ya’ab ba’al ojéelta’an yóok’lal tu’ux kaja’ani’, tu ya’alaj, leti’e’ ku tukultike’ je’el u tsa’ayalob kuxtal kex ka k’e’exek ba’al te’e noj kaajo’obo’, tumen yaan ku yila’al ti’ najo’obi’ yéetel tu’ux ku beeta’al túumben kúuchilo’ob.
Tu tsikbaltaj u boonile’ koob yéetel chak, ba’ale’ yaan u sak t’o’olilo’ob ku káajal tu ni’ yéetel k’ucha’an tak tu nej. Ku p’isik ichil 25 tak 30 cms u chowakil, chéen ba’axe’ u 60 por siientoil u wíinkilale’, chéen u nej.
Je’el bix u jeel ba’alche’obe’, k’a’anan tumen ku yáantaj ti’al u yantal u p’iis u yantal ik’elo’ob yéetel áanfibios, je’el bix xan u ye’el xmeerech’o’ob. U xch’upil kaanile’ asab nojoch ti’ u xiibil, ts’o’okole’ e’el ku beetik ti’al u yantal u mejenil. U kuxtale’ sajbe’entil tumen ku seen ch’a’akal che’, wa ku seen tóoka’al, beyxan tumen táan u bin u nojochkíinsa’al noj kaajo’ob wa ku kíinsa’al tumen máak. Ma’ sajbe’entsil ti’al wíiniki’ tumen ma’ suuka’an u chi’ibali’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
