U seen ko’ojta’al ba’ale’ táan u jach u’uya’al tu noj lu’umil México, beyxan tu méek’tankaajil Carmen tumen ts’o’ok u na’aksa’al tak yóok’ol u 150 por siientoil u tojol ba’alo’ob ku k’a’abéetkunsa’al ti’al u beeta’al ch’ujuk waaj, le beetik le tu’ux ku beeta’ale’ ts’o’ok u yantal xan u ch’éejsa’al jaytúul máak ku meyaji’, ti’al u páajtal u ma’anal ba’ax k’a’abéet yéetel ma’ u ch’éenel u koonolo’ob, beey tu ya’alaj Ramón Efrén Bolívar Matú, máax chíibesik u múuch’kabil ajkoonolo’ob yéetel mola’ayo’ob.
Tu tsikbaltaje’, jump’éel u saakiyoil áarinae’ ku tojoltik ka’ach 330 pesos ti’al u káajbal le ja’aba’, ba’ale’ walkila’ maanal 800 pesos, le beetike’ táan u yila’al u talamil yóok’lal.
Bolívar Matúe’ tu ya’alaj xane’ u seen ko’ojtal ba’ale’ ma’ chéen ti’ le áarina ku yu’ubali’, na’aka’an xan u tojol máantekiyáa, máantekáa, áasukar, je’, ichil uláak’ ba’alo’ob.
“U yuumilo’ob kúuchilo’ob tu’ux ku ko’onol waaje’ ts’o’ok u yantal k-kaxtik u jeel ba’alob ti’al u béeytal k-éensik u tojol ku biinsik to’on kbeetik, ti’al beyo’, ma’ u yantal k-ko’ojkíinsik le bajux k-koniko’, tumen ma’ táan u béeytal u ch’éenel u ko’onol le beyka’aj yaan tak bejla’o’”.
Kex beyo’, leti’e’ ku tukultike’ u seen ko’ojtal ba’ale’ ma’ leti’ beet u k’a’alal kúuchilo’ob, ba’ale’ ts’o’ok u yéensik le beyka’aj suuk u ko’onol, tumen éem tak 60 por siiento.
“Ya’abach ti’ to’one’ ts’o’ok u yantal kluk’sik meyaj ti’ jaytúul máako’ob, je’el bix tena’, tumen ka’ache’ yaan kex jo’otúul wa waktúul in ajmeyajo’ob, ba’ale’ walkila’ chéen ka’atúul wa óoxtúul yaan, tumen chéen ja’alil beey ku béeytal in k’as áantikimbáaj yéetel le beyka’aj ku tojoltik teen in ma’anik u ba’alil u beeta’al le waajo’, ti’al beyo’, ma’ u yantal in ko’ojkinsik in koonol”.
Tu ya’alaje’, kex tumen jaaj u na’aksal u tojol ba’ale’ ma’ ti’ jump’éelili’ k’iin ucha’ane’, tu bin u yúuchul jujump’íitil, ba’ale’ kéen u jach xak’alt beyka’aj ts’o’ok u bin ko’ojtal tuláakal ba’ale’ lik’ul káajak le ja’abila’, yéetel le bix yaan walkila’, ku yilke’ ts’o’ok u jach na’akal tak yóok’ol u 150 por siientoil.
