de

del

Rosental Alvese’ juntúul aj ka’ansaj u táakmuk’maj u meyaj ti’ ba’alob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel cha’ak’abil ts’aaj péektsil, digital ts’aaj péektsil yéetel bix u taal túumben tecnologíaob América Latina. Sijnal Brasil, táaj kaambalnaja’an je’el bix jts’aaj péektsilil ichil continente americanoe’. Bejla’e’ ku meyajtik Cátedra Unesco de Comunicación yéetel Cátedra Knight de Periodismo ichil Facultad Moody de Comunicación u ti’al Universidad de Texas p’aatal Austin. Tu ja’abil 2002e’ tu chu’unsaj Centro Knight para el Periodismo en las Américas (mola’ay oka’an ichil GIJN). Ja’ab man ja’abe’ le kúuchila’ ku k’amik Simposio Internacional de Periodismo Online (ISOJ), tu’ux ku ma’alob tsikba’alta’al bix u k’a’amal digital ba’alo’ob ku k’exik u yúuchul meyaj ichil ts’aaj péektsilo’ob.

Andrea Arzaba, u jo’olpóopil ts’íib ich kastelan ti’al GIJNe’, tu much’ajubáaj yéetel aj ka’ansaj Alves ichil much’táambal ISOJ beetpaj te’el ja’aba’, tu tsikbaltaj ya’ab ba’alo’ob, ichil tuláakal lela’, bix anik jejeláas kúuchilo’ob ku ts’aaj péektsilo’ob tu juunalo’ob te’el lu’umo’oba’, bix u bin u k’abéetkunsa’al túumben ba’alo’ob tumen mejen múuch’ jts’íibo’ob yéetel ba’ax ku tal tu paach ti’al Centro Knight.

GIJN: Ba’ax talamilo’obil ku bisiko’ob bejla’ab jxaak’al ts’aaj péektsilo’ob ichil América Latina.

Rosental Alves: Jxaak’al ts’aaj péektsilo’obe’ mantats’ tu bisiko’ob talamil ichil América Latina, yáax táanile’ tumen te’ petlu’uma’  anchajan ka’ap’éel jejeláas jts’aaj péektsilo’ob: le ku ta’akajo’obo’ (ich inglesé lapdog) yéetel jkalaano’ob (Watchdog). 

Máaxo’ob yano’ob ka’anal yéetel jala’acho’obe’ ku ch’a’apachtik u beel jts’aaj péektsilo’ob ku jets’ik u t’aano’ob yóok’lal wáa ba’ax, le “jkalaano’obo’” tumen ma’ táan u na’atiko’ob ba’ax u beelal ts’aaj péektsilo’ob ichil jump’éel cha’ak’abil kaaj. Bey túuno’, kex wa túun k ilmaj wáa ba’ax k’iin ti’ kaaj yaan muuk’e’; yaan noj lu’umo’ob tu’ux junjuntéenil ku chíimpolta’al u muuk’ kaaj wáa u muuk’ jala’achil; je’el bixake’, jts’aak péektsilo’obe’ ku muk’yajtiko’ob ya’ab ba’alo’ob.

Ba’ale’, bejala’e’ yaan túumben ba’al: u loobilta’al u muuk’ kaaj yéetel u meyajil ts’aaj péektsil, le yáax táanil ku beeta’al. U meyajil xaak’al ts’aaj p’éektsilile’, leti’ k’amik loob ku beeta’al tuláakal tu’ux ikil u loobilta’al u páajtalil kaaj. Bey túuno’ ku beetik u jelpajal bix u meyaj jts’aaj péektsilo’ob. U chíikulale’, ka’alikil tso’ok u máan ya’ab ja’abo’ob ti’al u yantal jáalk’abil ti’al u ts’a’abal k’ajóoltbil ba’alo’obe’, bejla’e’ táan u laj k’a’ala’alo’ob. Bey xan u meyajil u loobilta’al jts’aaj péektsilo’ob ti’ le ku k’aba’ata’al redes socialeso’, yáax máax k’amiko’ob le loobila’, ko’olelo’ob, uláak’ talamil ku nupkubáaj yéetel uláak’ suukbe’entsil talamilo’ob.

GIJN: Ka wilik wáaj yaan talamil ti’ ts’aaj péektsilo’ob ku meyajo’ob tu juunalo’ob.

Nicaraguae’ u chíikulil bix u táaj loobilta’al jts’aaj péektsilo’ob. Te’elo’ ta’aka’an u muuk’ ja’alachil tumen ku ya’ala’al bey ti’ kaaj yaan muuk’e’, te’elo’ jach táaj cha’a’apachta’an yéetel jach ku loobilta’al jts’aaj peektsilo’ob. —Rosental Alves.

Alves: Bey, jach ts’o’ok u xaantal u k’iinilo’ob tu’ux yaan u muuk’ kaaj way yóok’ol kaabe’. Ba’ale’ ts’o’ok xan k ilik bix u k’e’exel jala’achilo’ob yaan tu k’ab jolkano’ob yóok’lal jala’achilo’ob u jets’maj u muuk’o’ob ti’ xno’oj tuukul wáa xts’íik tuukul, lelo’oba’ ku loobiltiko’ob u muuk’ kaaj.

Ti’al in jach jets’ik u ch’íikulil le ba’alo’oba’, ku béeytal in wa’alik u k’aaba’ Venezuela, jump’éel ba’ax ucha’an yéetel chavismo kitak tu ja’abil 1998. Te’el k’iino’obo’, ts’aaj péektsilo’ob ku loobilta’alo’ob. Túumben tuukulil meyaj tu jo’olintaj Chaveze’ tu k’aba’ataj “el socialismo del siglo XXI”, ma’ tu béeytal u múul kuxtal yéetel u xaak’alil ts’aaj péektsil ku t’aan yóok’lal le ba’alake’ (watchdog), le beetik káaj túun u ba’ate’elta’al ts’aaj péektsil. Anchaj ba’atel ichil u kúuchilo’ob ts’aaj péektsil yéetel máaxo’ob ku kaxtiko’ob u p’áatalo’ob ma’alobil yéetel kaaj ba’ale’ yéetel yaj óolalil. Yáax máax loobilta’abo’obe’ u ya’ala’al ba’al jaaj yéetel u ma’alob meyajil ts’aaj péektsilil. Le meyaja’ jóok’ u bimbal tuláak’ tu’ux. U k’aak’as tukulta’al bix u meyaj ts’aaj péektsilil ku t’aan yóok’lal le ba’alak (watchdog) ichil kuxtalilo’ob tu’ux  ku je’ets’el tumen kaaj bix u kuxtale’, yéets’ta’ab ichil noj lu’umo’ob je’el bix Bolivia, Ecuador yéetel Nicaragua.

Uláak’ chíikulile’ El Salvador, tu’ux u jala’achile’ ku tukultik ma’ ka’a’na’an ti’ kaaj u meyaj ts’aaj péektsilili’. Ma’ chéen ku kúulpachkuunsik u tuukulil bix jets’a’anil u meyaj kaaji’, ku tukultik xan je’el u páajtal u na’atikubáaj yéetel kajnáalo’obe’, le óolal túune’ ts’aaj péektsilo’ob ku meyajo’ob tu juunalo’obe’ ma’ k’abéeto’obi’, bey u k’aas paktik le ba’alo’oba’, bey xan u k’aak’as jets’ik. Bey xan anil [jala’ach Jair] Bolsonaro ichil Brasil, uláak’ chíikulil tumen ku yéets’tik u meyaj Trump Estados Unidos, ikil u sutik ts’aaj péektsilil bey yéetel máax unaj u yáax ba’atele’, le bixak kun su’utuke’ jach táaj k’aas le ba’alo’oba’.

GIJN: Ba’ax ku páajtal a wa’alik yóok’lal México

Alves: Yóok’lal Méxicoe’, tuláakal laj oksa’an ichil “las mañaneras”, jump’éel cha’an ts’aba’an u k’aaba’ bey “conferencia de prensa” tumen le noj jala’acho’, sáansamal ku yúuchul las 7:00 ja’atskabil. Ba’ale’ má’ chéen jump’éel tsoolil ts’aaj péektsili’. U noj jala’achil Mexicoe’ tu pa’jo’oltaj bix u kabéetkunsik Youtube ti’al u k’uch’ul u t’aan ti’ kaaj ti’al u k’a’aytikubáaj, bey túuno’, ya’ab u téenel ts’o’ok u ch’iinch’int’antik jts’aa péektsilo’ob yéetel molayo’ob ku t’u’uchpachta’alo’ob ichil redes sociales tumen máaxo’ob chíimpoltik ba’ax ku ya’alik. Bey túuno’, le mañanerao’, jun jatse’ tia’al u k’a’aytik ba’alo’ob, uláak’e’ ti’al ts’aaj péektsil, uláak’ jaatse’ ti’al u ch’iinch’int’antik ts’aaj péektsilo’ob yéetel máaxo’ob ketik u meyaj

Ts’o’ok u xaantal ya’ab ja’abo’ob tin tal in t’u’ulpachtik u beel tecnología yéetel u meyajil ts’aaj péektsil. Tin k’a’aytaj yaan k okol ichil jump’éel túumben meyaj táaj jela’an ti’ bix u beeta’al ka’ach ts’aaj péektsil. Bejla’abe’ táan k ilik u jach k’aasil le ba’alo’oba’. Ya’ab máaxo’ob ch’íijo’ob tin wéetele’, tu tukultajo’ob u yantal le túumben ba’alo’oba’, yaan u beetik ka’ach jump’éel yóok’ol kaab keet u kuxtalil tumen tuláakal máax kun páajchajak u séeb k’amik le ba’alake’, xma’ talmil. Yaan, yaan u yutsil, ba’ale’ le máaxo’ob u p’ekmo’ob u páajtalil kaaje’ tu yáax kanaj u k’abéetkuunso’ob ka’alikil ma’ ka’anak u k’abéetkunsa’al nu’ukulo’ob tumen jts’aaj péektsilo’ob yéetel máax ku éejentiko’ob u cha’ak’abil páajtalil kaaj. Táan k ilik u loobil. Kin yaayantik ka’aj anchajak u súutukil ajal ti’al ka’aj béeyak u to’okol u páajtalil kaaj, lela’ma’ tun béeyak wáa mina’an cha’ak’abil ts’aaj péektsilil.

GIJN: Te’el súutuka’, u k’aabéetkunsa’al tecnologíaobe’ bix a tukultik táan u k’exik u meyajil ts’aaj péektsil way xóot’ lu’uma’.

Alves: Junk’al ja’abo’ob pachile’ táan in p’isbaltik in wa’alik ba’ax ku tal tu paach ts’aaj péektsil ichil le túumben digital nu’ukulo’obo’, ta’aytak u léekel in t’aan aktáan ya’ab máako’obe’ ts’a’aben k’ajóoltbil bey jump’éel “entusiasta cibernéticoe’”. Lelo’ tu beetaj in tuukul, tin wa’alaj túun u jaajil juntúul “ciber entusiastaen”, ba’ale’ ma’ juntúul “ciber utópicoi’”. In wojel le tecnologíao’ yaan u je’ek’altik túumben bejo’ob ti’al u páajtal u meyaj jts’aaj péektsilo’ob, yáax táanile’ ti’ xaak’al ts’aaj péektsil. Ba’ale’ in wojel xan yaan u yantal u talamil, tumen yaan k okol ichil sajbe’entsil ja’ mix juntéen máanak mixmáaki’.

Xaak’al ts’aaj péektsile’ ts’o’ok u k’amik ya’ab no’oja’an ba’alo’ob ti’ tecnología way yóok’ol kaabe’, yáax táanile’ América Latina, te’ela’ ya’ab jts’aaj péektsilo’ob tu séebkunsaj u meyajo’ob yéetel ts’aaj péektsil tu’ux ku k’abéetkunsa’al tsoolil ba’alo’ob, bey xano’ múul meyajnajo’ob yéetel táanxelil lu’umo’ob. K ilik u ma’alob táakpajalo’ob ichil Consorcio Internacional de Periodistas de Investigación ti’al tuukulilo’ob xaak’al, je’el bix Panamá Pepers, ku yáantajo’ob ti’al u ts’áaiko’ob u chuun xaak’alil ts’aaj péektsil kun meyajnak yóok’ol kaab, jump’éel meyaj mix tu tukulta’al wáaj je’el u béeytal úuch ka’ache’. Yaan juntséelil u yutsil le ba’alo’oba’, ichil America Latinae’ jach jeets’el, ku yilpajal bix u loolankil u múul meyajil xaak’al ts’aaj p’éektsil yéetel uláak’ lu’umo’ob, u chíikulale’: CONNECTAS  chu’unsa’an u meyaj  tumen Carlos Eduardo Huertas lajun ja’abo’ob pachil, El CLIP u ti’al María Teresa Ronderos, ichil uláak’ k’a’ana’an meyaj táan u chu’unsa’alo’ob.

GIJN: Bix a wilik u taal ba’alo’ob

Alves: Táan u bin u ya’abtal u túumben molayilo’ob ts’aaj péektsil sijnalo’ob ichil digital meyaj, u jets’maj u meyajo’ob ti’ xaak’alil ts’aaj péektsil, ba’ale’ jak’ óolbe’en u jejeláasil bix u meyajtiko’ob le ba’alake’, kitak le yaan ba’ax u yilo’ob jach chéen yéetel tu’ux yano’obo’, le ku t’aano’ob yóok’lal lu’umo’ob, noj lu’umo’ob wáa táanxelil lu’umo’ob. Bey xano’ u jach jets’majo’ob ba’ax óolal ku t’aano’ob, je’el bix u kuxtalil yóok’ol kaab, toj óolal, wáa u p’atik u kaajal máako’ob. Kin wilik xan, je’el bix u ya’alik directorio de Sembra Media,  yaan maanal u piktanil túumben ts’aaj péektsilo’ob. Lelo’oba’ ma’ laj muuch’ulo’ob je’el bix úuch ka’ache’. Brasile’ Centro Knighte’ áantanaj ti’al u beetik jump’éel molay much’ik ya’ab kúuchil ts’aaj péektsilo’ob digital sijnalilo’ob, lela’ ti’al u yantal u muuk’ u t’aano’ob. Kin tukultik unaj u tukulta’al ichil uláak’ u noj lu’umilo’ob América Latina u beeta’al molayo’ob je’el bix  Ajore’.

Uláak’ ba’ax túumben ku chíikpajal ich América Latinae’ leti’ le ts’aaj peektsil ma’ tu kaxtik náajalo’ Ma’ tin wa’alik yaan u jelpesik le tu’ux ku yúuchul náajalo’, yaan u múul antal ichil le túumben digital ts’aaj péektsilo’obo’. Ichil América Latinae’ ma’ tu tukulta’al wáa jaaj ba’ax tin wa’alaj yóok’lal ts’aaj péektsil mina’an u náajalil ku yúuchul EE.UU. Tin wa’alaj yaan u k’uchul waye’, kex óotsilil, ba’ale’ yaan u k’uchul. Tu ya’alajo’ob lelo’ gringo ba’al, chéen bin Estados Unidos ku yúuchul. Mantats’ tin wa’alaj, ma’ tumen ma’ suuk a síik a meyaj ta noj lu’um, wáa mix yaantech jump’éel ba’al táaj jats’uts yaan ti’ estadounidense kajnáalo’obe’; le “a sutik ba’ax ka k’amiko’” (give back), ma’ u k’áat u ya’al ma’ tu páajtal a mu’uk’a’ankuunsiki’. Ma’ wáaj jaaji’.

Bajla’ab túune’ ka wilik u xaak’alil ts’aaj péeksil jach táaj ma’alob u meyajil ku beeta’al tumen Agência Pública ich Brasil, wáa CIPER ich Chile, yáax chu’umpesa’ab  u meyaj ti’ ProPublica. Bey, je’el u páajtale’. Ich Méxicoe’ yaantech Mexicanos Contra la Corrupción y la Impunidad (MCCI), jump’éel u chíikulil túumben meyaj. Má chéen jump’éel molay ku meyaj xma’ bo’olili’, u chíikulal meyaj ma’ beeta’ak mix tu’ux yóok’ol kaabi’, yóok’lal u xa’ak’a’anil u kúuchil jts’íibil yéetel u kúuchil láat’pacho’ob. Bey túuno’ ti’ jun tséele’ ku ma’alob xak’altiko’ob ts’aaj péektsilil. Tuláak’ tu’uxe’ le láat’pacho’obo’ ku bino’ob tu kúuchil tribunal u yilo’ob ba’ax je’el u páajtal u beetiko’obe’.

GIJN: Ba’ax ba’alo’obil asab ma’alobtak tíip’o’ob ichil ISOJ 2022

Alves: Ba’alo’ob ka’ana’antake’: u muuk’ yéetel u kuxtal ts’aaj péektsil ma’ tu náajal yóok’lal meyaj; u jejeláastal, u jump’éelili’ital yéetel u yoksa’al ichil ts’íibo’ob ku beeta’al América Latina; bey xan ka’aj áanta’ako’ob tumen jala’achilo’ob. Europae’ úuch suukchajak u yáantik jts’aaj péektsilo’ob, ba’ale’ Estados Unidose’ ma’ tu beetik. Bajla’e’, yéeyel muk’yaj ku máansik le meyaja’, jts’aaj péektsilo’obe’ táan u tukultiko’ob, yáax táanile’ le ku meyajo’ob tu’ux yano’obo’.

Táan k t’aan xan yóok’lal u kalaanta’al meyaj, ma’ chéen yóok’lal u yáantaj jala’achi’, bix u tia’alinta’al yéetel u k’ajóolta’al túumben kúuchilo’ob je’el bix Google yéetel Facebook. Bix u k’abéetkunsa’alo’ob ti’al u k’i’itbesa’al ts’aaj péektsil wáa bix je’el u bo’ota’alo’ob le jts’aaj péektsilo’obo’. Bey túuno’, wíinike’ ku k’abéetkunsik tecnología ti’al u talamkunsik ba’alo’ob, ba’ale’ ku k’abéetkunsik xan ti’al u xu’ulsik talamilo’ob. Bey xan jach k’a’ana’anchaj u yúuchul tsikbal yóok’lal túumben tecnologíaob, oka’an xan Web3  yéetel le ku k’aba’ati k metaversoo’.

Ti’al ISOJ 2023, ts’o’ok kk’a’aytik u k’iinilo’ob.

GIJN: Ba’ax ka’ansajil ku páajtal a ts’áaik yóok’lal noj kaambal en linea ti’al le máaxake’ (MOOC) ts’o’ok u ts’áaik Centro Knight tu paach ya’ab ja’abo’ob

Túumben ba’alo’ob taak kmeyajtike’ u toj óolalil tuukul, naak’ óol yéetel jest’ óolal. In wéet ja’abilo’obe’ jach p’áato’ob pachil ti’al u yiliko’ob le yaj ba’alo’oba’, le beetik ichil Centro Knighte’ táan in p’isbaltik in k’ajóoltiko’ob.

Alves: Kitak ka’aj káajo’on tu ja’abil 2022e’ —Ts’o’ok kk’iimbesik ka’alajun ja’abo’ob— ba’ax jach tjets’aj kbeetike’ leti’ le ka’ansaj en lineao’. Meyajnajo’on yéeyel siete mil u túulal jts’aaj péektsilo’ob yano’ob América Latina yéetel Caribe. Tu ja’abil 2012e’, tti’alintaj noj múuch’ kaambal. Te’ tu’ tsook lajun ja’abo’oba’, ts’o’ok kbeetik 102 MOOC ts’o’ok u k’uchul ti’ 271,189 xoknáalo’ob, ti’ maanal 200 noj lu’umo’ob yéetel u xóot’ lu’umilo’ob yóok’ol kaab.

Lela’ ku ye’esik mantas’ kaambale’ mix juntéen táaj k’a’ana’anchajak je’el bix bejla’a’. Tumen u ch’i’ibalilo’on kk’éexpajal ti’al u múuch’ulilo’ob medios wáa u múuch’ulil ts’aaj peektsilo’ob táan u séeb k’e’ek’expajal, mix juntéen ila’ak le ba’al beya’. Ba’ax ku beetik GIJNe’ ikil u beetik paklan kaambal ichil baatselo’obe’ wáa u jets’ik ba’ax ken u ka’anse’, bejla’e’ jach k’a’ana’an. K ilik xan yéetel uláak’ molayo’ob, je’el bix IREe’. K ilik xan jts’aaj péektsilo’ob taak u kaambalo’ob, le beetik jach ku táaj ka’analtal k óol yóok’lal ba’ax ts’o’ok chukik yéetel MOOCo’ob.

GIJN: Ba’ax óolal jach suuk a meyajtike’ex ichil MOOC yéetel ba’ax taak a meyajtike’ex tu paach k’iino’ob

Alves: Xaak’alil ts’aaj péektsile’ jump’éel ba’al jach suuk u meyajta’al ich América Latina. U ts’a’abal k’ajóoltbil xookolo’ob wáa ts’aaj p’éektsilo’ob tu’ux ku ts’a’abal k’ajóoltbil xooko’olo’obe’ jach k’ajóolta’ano’ob yéetel yaan ba’ax u yilo’ob yéetel xaak’alil ts’aaj péektsil.

Túumben ba’alo’ob taak kmeyajtike’ u toj óolalil tuukul, naak’ óol yéetel jest’ óolal. In wéet ja’abilo’obe’ jach p’áato’ob pachil ti’al u yiliko’ob le yaj ba’alo’oba’, le beetik ichil Centro Knighte’ táan in p’isbaltik in k’ajóoltiko’ob.

GIJN: Tu kúuchil Centro Knighte’ ku beeta’al xan digital tsalaj ku k’aba’atik LatAm Journalism Review (LJR). Bix a yéeyike’ex ba’ax óolal ken meyajnake’ex

Alves: Yaan to’on jun múuch’ jts’aaj péektsilo’ob Colombia, México, Brasil yétel wey Austine’. K p’isbaltik k ilik ba’ax k’a’ana’an ti’ u meyajil ts’aaj péektsil. Ma’ táan k ts’áaik k’ajóoltbil chéen u’uts ba’alo’ob tumen u meyajil ts’aaj péektsile’ táan u loobilta’al. Bey túuno’, u ya’abil kmeyaje’ ku tsikbaltik talam ba’alo’ob, ba’ale’ yaan xan u súutukil tu’ux ktsikbaltik ba’alo’ob jóok’o’ob táanilil.

Táan kmeyaj ti’ jejeláas tsikbalo’ob yóok’lal jets’ óolal, kun ts’o’okoke’ yaan k beetik jump’éel electrónico analte’. Je’el bix t beetij yéetel diversidad. K noj meyaje’ k áantik jts’aaj péektsilo’ob yéetel kláat’pachtik u cha’ak’abil meyaj ts’aaj péektsilil te’el lu’uma’.

GIJN: Ba’ax ku tal tu paach yéetel ti’al Centro Knight

Alves: Ti’ yano’on tu súutukil ktúumbenkuunsikbáaj ichil Centro Knight tumen chéen táan kk’iimbesik ka’alajun ja’abo’ob. Táan kjel tukultik ba’ax ku páajtal kbeetik, bix je’el kma’alobkiinsike’ yéetel bix kun kbo’otik.

Jump’éel winal máanak ka’aj a’ala’ab yaan noj k’oja’anil yóok’ol kaabe’, anchaj to’on jump’éel MOOC tu’ux t’aanajo’on yóok’lal bix unaj u meyajtal le noj k’oja’anila’, ti’ jump’éel súutuk tuláakal máak péeka’an u yóol. K’ucho’on yiknal 9,000 jts’aaj péektsilo’ob. Yéetelo u yáantaj UNESCOe’, béeychaj k chu’unsik jump’éel molay. Bey túuno’, bey le ba’alo’ob ku taalo’, k kaxantik túumben ba’alo’ob áantik u jts’aaj péektsilo’obil ti’ tuláakal yóok’ol kaab.

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan