“Ba’ax jets’a’abe’ ku p’atiken jach chéen beey tin juunalo’, tumen máax loobilteno’ mina’an u si’ipil, ka’alikil teene’ sáansamal saajken, le beetike’ kin k’áatik ka xak’alta’ak tu beel ba’ax táan u beeta’al tumen máax jets’ik bix u p’iis óolta’al ba’al”.
Tu ja’atskab k’iinil jo’oljeake’, Astrid Sáncheze’ bin tu táan Consejo de la Judicatura ti’ Poder Judicial del Estado de Yucatán ti’al u ts’áak jump’éel tak pool tu’ux ku ya’alik ma’ ki’imak u yóol yéetel ba’ax táan u beeta’al tumen xjueesáa Elsy del Carmen Villanueva Segura, tumen leti’ bine’ ma’ táan u ch’a’anuktik ba’al je’el bix unaje’, tumen ma’ táan u táakbesik ichil ba’ax ku beetike’, u yóol beey ko’olel, tumen tu ya’alaje’ le úuchik u yóotal kíinsbile’ tu k’exaj chéen beey “loobilaj”.
Le 14 ti’ abril máanik ti’ le ja’aba’, Astride’ beeta’ab loobilaj ti’ tumen máax yéetel táan ka’ach u biinsikubáaj te’e k’iinako’, E.M.A.L, máax tu ts’áajubáaj u jich’ u kaal ka’atéen, tumen Astride’ ma’ tu yóotaj u ka’a biinsikubáaj yéetel úuchik u p’atikubáajo’ob.
Kex tumen yaan ti’ob u ju’unil chíikbesik jaaj ba’ax ku ya’alik, tumen te’e k’iinako’ xak’alta’ab tumen u xts’ak yajil Fiscalía General del Estado (FGE), máax tu jets’aje’ leti’e’ máax jóok’s ti’ chíikulal yaan tu kaal yéetel uláak’ tu’ux ti’ u wíinkilalo’; ba’ale’ le 9 ti’ septiembre máaniko’, ka’alikil táan jump’éel audiensyae’, xjueesa, Elsy del Carmen Villanueva Segura ma’ tu yóotaj ka ts’a’abak u kuuch máax taka’ab u pool beey juntúul máak tu yóotaj u kíins le ko’olela’, yéetel u graadoil téentatibáa.
También te puede interesar: Víctima de intento de feminicidio presenta queja contra jueza por reclasificar su caso a lesiones
Le beetike’, yóok’lal ba’ax úucha’, le 12 ti’ septiembre máanika’, máax loobilta’abo’, láak’inta’ab tumen Adelaida Salas –máax táaka’an ichil Observatorio Ciudadano Nacional del Feminicidio en Yucatán– ti’al u beetik jump’éel tak pool tu táan Mario Castro Alcocer, máax jo’olbesik Tribunal Superior de Justicia, tumen ma’ táan u chíimpolta’al u yóol beey ko’olel ka’alikil u xak’alta’al tuláakal le ba’ax úucho’.
“X-juuesae’ ma’ tu tukultaj wa k’a’anan tak pool tin beetaj úuchik in óota’ab kíinsbil, tumen tu ya’alaje’, teen bin máax ma’ tu na’ataj ba’ax u k’áat u beet teen le máax loobilteno’, tumen leti’e’ tu yóotaj u jich’ in kaal ka’atéen úuchik in wa’alik ti’e’ ma’ táan in wóotik in ka’a biinsikimbáaj yéetel [...] tu ya’alaje’ teen bin le máax péeknaja’an u yóol tu súutukil táan u beeta’al teen le loobilajo’, le beetik ma’ tin na’ataj ba’ax ku yúuchuli’, ts’o’okole’ ichil ba’ax ku yilik xjuuesae’ mina’an mix ba’al chíikbesik wa E.M.A.L táan ka’ach u yóotik u kíinsiken”.
Sáncheze’ tu yaj óoltaj xjueesae’ láayli’ tu p’ataj paachil xan máaxo’ob t’aanajo’ob ti’al u ya’aliko’ob jaaj ba’ax ku ya’alik, tumen ma’ bin ti’ yano’ob ka’aj úuch le k’aasilo’, ts’o’okole’ chéen tu ch’a’aj le ba’ax jets’a’ab tumen xts’akyaj tu ts’aatáantaj tu k’iinil 16 ti’ abril, úuchik u beetik tak pool.
Tu tsikbaltaje’, óota’ab kíinsbil úuchik u bin le máak tak tu yotocho’, ba’ale’ leti’e’ tu ya’alaj ti’e’ ma’ táan u yóotik u ch’a’ajoltik u biinsikubáaj yéetel. “Máax loobilteno’, u yojel tene’ chéen tin juun yananen tin wotoch, ts’o’okole’ tene’ tin cha’aj u máan tumen mix juntéen máan tin pool wa je’el u loobiltikene’”.
Beey túuno’, wa ku ch’a’anukta’al ba’ax jets’a’ab tumen Centro de Justicia para Mujeres de la FGE, xjueesa tu ya’alaje’ “míin jaaj óota’ab jich’bil u kaal, ba’ale’ ma’ táan u tukultik wa yéetel u ka’ap’éelil u k’ab tu yóotaj u beetej, tumen chéen jun tséel tu’ux chakchaji”.
Yóok’lal tuláakal le je’ela’, Astride’ tu beetaj tak pool yóok’ol le xjueesa’, tumen tu k’exaj bix u na’atal loobilaj beeta’ab ti’, úuchik u p’a’atal chéen beey “loobilajil”, yéetel tumen ma’ tu ch’a’anuktaj beeta’ab le k’aasil ti’o’ chéen tumen ko’olel. “Yaan k kaxtik ka k’e’exek ba’ax tu jets’aj xjueesa, ti’al u jeel tukulta’al, tene’ in k’áat ka ch’a’anukta’ak beey óota’ab kiinsbileno’ tumen ba’ax ma’ tu ya’alal tu k’aaba’e’, mina’an”.
U p’íitkunsa’al ba’ax beeta’ab teno’, tu ya’alaj, chéen ku beetik u na’atal beey jump’éel ba’al suuka’an u yúuchul, ts’o’okole’ wa k tukultik jayp’éel kaasos xan ku k’exa’al bix jatsa’anilo’obi’, yéetel tumen tak walkila’, ti’al u kaláanta’al Astride’ chéen jets’a’ane’ le xi’ipalo’ ma’ táan u béeytal u náats’al ti’ ka’alikil táan u beeta’al xaak’alo’ob.
Tu k’áataj ka yanak u xak’alta’al bix táan u p’iis óolta’al ba’al tu péetlu’umil Yucatán, ti’al u yantal u beeta’al ba’al je’ex unaje’ tumen najmal u chíimpolta’al u yóol máak, xiib wa ko’olel, tumen xaak’al táan u beeta’ale’ “tu ka’atéen ts’áaj u kuuch”.
X-áaktibiistáa Adelaida Salas tu ya’alaje’ leti’obe’ táan u láak’intiko’ob 17 u p’éel kaasos tu’ux ucha’an ba’al beya’, úuchik u k’e’exel bix u na’atal le loobilaj beeta’an ti’ le ko’olelo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
