Ma’ ojéela’an jaytúul ti’ le jejeláas ts’unu’un p’aatal tu péetlu’umil Yucatán, ba’ale’ ila’ane’ jach ts’o’ok u p’íitchajalo’ob ti’ le ts’ook ja’abo’oba’. Le je’ela’ tumen ts’o’ok u seen ya’abatal meyajo’ob ku beeta’al ti’al u k’a’amal ajxíinximbalo’ob chéen beyo’, tu’ux ma’ tu chíimpolta’al kuxtal yaan te’e lu’umilo’.
Sajbe’entsil yanik u ch’éejel mexikoil tijereta ts’unu’un (Doricha eliza), beey jatsa’an ichil NOM-059. Beyxan ichil Norma de la Unión Internacional de Conservación de la Naturaleza (UICN, yóok’lal bix u k’aaba’ ich inglése’) táakbesa’an beey juntúul ba’alche’ óoli’ sajbe’entsil yanik.
Gilberto González Kuk, máax jo’olbesik u nu’ukbesajil Aves Urbanas ichil u mola’ayil Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad (Conabio) tu ya’alaje’ le ch’íich’a’ suuk u yila’al tu xaman jáal ja’il Yucatán. Beyxan óol ma’ jach ya’abi’ ba’ale’ yaan tu baantail u chúumuk jáal ja’il Veracruz.
Kóom u yook le ts’unu’una’, ch’íich’o’ob beya’ k’ajóolta’an beey apodiformes. “Ma’ suuka’an u máano’ob xíimbalili’; xik’náalil u máano’ob wa túuch’entúuch’ tu k’ab che’”, tu ya’alaj.
Le ts’unu’una’ ku páajtal u xik’náal kukulpaachil. Ts’o’okole’, u xiibile’ óol ya’ax u boonil, u kaale’ óol samak chak ku leelem, ka’alikil u xch’uupile’ asab chichan ti’ le yáaxo’, yéetel óoli’ maas chan sak u boonil u k’u’uk’mel. Pata’an u k’aaba’ beey “tijereta” tumen u neje’ xa’aypaja’an. Suuka’an u jaantik mejen ik’elo’ob, je’el bix k’oxol.
Gonzáles Kuke’ tu ya’alaje’ suuka’an u ya’abtalo’ob yéetel u ye’el ichil u winalil agosto tak abril.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
