Walkila’ tu bin u yojéelta’al jayp’éel ba’alob yóok’lal u ch’i’ibal Aj Kanulo’ob -jump’éel ti’ le asab mu’uk’an yanik ka’ach ichil maaya k’ajla’ayil-, beyxan yóok’lal bix yanchaj kúuchkabal tu yúuhcben kaajil Ichkabal, naats’ yanik Bacalar, Quintana Roo, tumen tak walkila’ ma’ jach ya’ab ba’al ojéela’an yóok’lali’.
X-arkeeologáa Sandra Balanzario tu tsolaj ti’ La Jornadae’, jala’acho’ob ti’ le ch’i’ibala’ tu ti’alintajo’ob ya’abach kaajo’ob, ichilo’obe’ ti’ yaan Tikal, tumen tu jets’aj u muuk’o’ob yóok’ol 150 ja’abo’ob tu jaats k’iinilo’ob Clásico.
“Tu kaajil Dzibanchee’ yaan úuchben chíikulalo’ob wa nu’ukulo’ob e’esik bix úuchik u k’a’alal máak te’e k’inako’obe’, tu’ux xan ku tsikbalta’al macha’abo’ob tumen jala’ach Kaanul” tu tsikbaltaj jxak’al xook.
Ku tukulta’al ka’ache’, Aj Kanulo’obe’ ti’ síijo’ob El Mirador, Guatemala, ba’ale’ “walkila’ yóok’lal ba’ax táan u yila’al Ichkabale’, yéetel tumen nuupul yéetel Dzibanchee’ tumen jach naats’ yaniko’obe’, ku tukulta’ale’ way síijo’obe’”.
En español: Ichkabal aporta nueva luz sobre el imperio perdido de los gobernantes Serpiente
Uláak’ ba’ax tu ya’alaj yóok’lal Aj Kanulo’obe’, “yanchaj u muuk’o’ob tak tu ja’abil 650 ti’ u k’iintsilo’ob wíinik. Jun jaats ti’ le ch’i’ibalo’ tu jatsubáaj, ka bin kajtal Calakmul yéetel uláak’e’ Dzibanché. Calakmul yano’ob ka káaj u tukultiko’ob bix kéen u ti’alinto’ob kaajo’ob bak’pachtiko’ob”.
Ti’ jump’éel ts’íib jóok’sa’ab National Geographic, tu winalil septiembre máaniko’, ku xo’okol jejeláas ba’al yóok’lal le noj ba’alob ts’o’ok u yojéelta’al yóok’al u jala’achil Aj Kanulo’ob tumen jayp’éel ja’abo’ob paachile’ mix ba’al ojéela’an yóok’lali’.
Yóok’lal u yúchben kaajil Holmul, Guatemala, xaak’al ku beeta’ale’ táan u kaxtik wa yaan ba’ax e’esik tu yaktáantajubáaj le ka’ap’éel noj kaajo’obo’, ti’al u yila’al máax bíin u ti’alint Tikal yéetel Calakmul.
Beey túuno’, úuchik u ti’alinta’al jump’éel ti’ le noj kaajo’obo’, tu chíiikbesaj yanchaj jump’éel ba’al e’esik u muuk’il ajaw yanchaj ti’ u ch’i’ibal Aj Kanulo’ob.
Ts’íib jóok’sa’ab te’e pikil ju’uno’ ku ya’alik: “Mix máak u yojel jach tu’ux taalo’ob; mina’an mix ba’al chíikbesik u jets’ik u muuk’il u jala’ach Calakmul ma’ili’ u chuk u ja’abil 635. Jaytúul ajxak’al xooko’obe’ ku tukultiko’obe’, ya’abach ja’abo’ob ma’ili’ káajak u jats k’iinilo’ob Clásicoe’, ku máano’ob xíinximbal, ts’o’okole’ tu’ux ku máano’obe’ ku káajsiko’ob jump’éel kaaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
