U to’okol k’áax u ti’al wíinik kéen nojochkíinsa’ak kaajo’obe’, táan u jelbesik ba’al ichil baatsilo’ob meyajtik k’áax, tumen ku yantal u kaxtik uláak’ ba’al u meyajto’ob, ti’al u yantal ba’al u jaanto’ob, beey tu tsikbaltaj Elsa Torres Zapata, máax jo’olbesik meyaj ku beeta’al tu nu’ukbesajil Agrobiodiversidad Mexicana en Yucatán ichil u mola’ayil Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad (Conabio).
Máasewal kaajo’obe’ u yojelo’ob bix u meyajta’al lu’um, ts’o’okole’ ti’ leti’ob yaan i’inajo’ob, ba’ale’ ya’abach juntéenake’ ku to’okol ti’ob u k’áaxo’ob, tu tsikbaltaj.
Uláak’ ba’ale’, leti’e’ bix táan u bin u k’éexel yóok’ol kaab, tumen ku jach yu’uba’al yáax k’iin wa jach táaj ya’ab u k’áaxal cháak, le beetike’ ku k’astal kool wa ma’ tu yúuchul ba’al je’el bix tukulta’an, le beetike’ ku kaxtiko’ob yaan ba’al ti’al u meyajto’ob.
Je’el bix u máan k’iine’, beey u ch’éenel xan u ka’ansa’al u meyajil k’áax, tumen ku tukulta’ale’ “u kuxtalil kolnáale’, óotsil kuxtal”, le beetike’ ma’ tu yóotik máak u kanik.
Torres Zapatae’ tu ya’alaje’, ti’al u luk’sa’al le tuukulo’oba’, k’a’anan u yantal a’almajt’aano’ob táakmik’tik kaaj ti’al ma’ u sa’atal ba’ax u yojel kaajo’ob ti’al u meyajta’al k’áax.
Yóok’lal u nu’ukbesajil Agrobiodiversidad Mexicana en Yucatán
Leti’ xane’ tu tsolaj le nu’ukbesaja’ táan u beeta’al te’e péetlu’umo’, tu méek’tankaajilo’ob Yaxcabá, Halachó, tu mejen kaajilo’ob Peto yéetel Saki’, ba’ale’ beyxan ti’ uláak’o’ob ti’ u lu’umil México.
Te’elo’ ku yila’al ma’ u k’a’abéetkunsa’al mix jump’éel kimiikóo, je’el bix xan u pa’ak’al ba’al suuk u yantal te’e baanta’a.
Uláak’ ba’ale’, táan u meyajta’al jejeláas ba’alo’ob yaan u yil yéetel a’almajt’aano’ob ti’al u táakmuk’ta’al kaaj, tumen unaj u chíimpolta’al u páajtalil u yantal i’inaj, u kaxtil wíinik u yo’och yéetel u béeytal xan u kona’al u yalabil ba’ax ku p’áatal kéen ts’o’ok u ch’a’ak ba’ax k’a’abéet ti’al u tséentikubáaj.
